Sécol ch'a fa IX dGC

Coma mojen për amzuré ël passé dël temp, ël sécol ch'a fa IX dGC a resta ël sécol ch'a l'é durà dl'801 dGC al 900 dGC. L'Euròpa ant sécol ch'a fa IX Euròpa ossidentala Siëtta an teracheujta fàita dël sécol ch'a fa IX an Iraq. A l'é goernà ant la Freer Gallery of Art ëd lë Smithsonian Institute, a Washington, D.C. Pì tard a l'han ciamaje "Temp Sombr" A anandiesse da un 400 dapress a sti ann-sì, dle figure anfluente dij prim temp dl'Arnassensa a l'avrìo pijàit l'andi a definì sti temp-sì, e ij tre sécoj ch'a-i ero sta-ie anans ëd cost, coma Temp Sombr. L'espression a veul dì ch'as trata ëd temp quand a l'era dësmortasse ël lum dl'Imperi Roman d'Ossident, dapress al 476 dGC, e ën general a j'ero chità le forme d'art clàssica, ij borgh a j'ero fasse motobin pì cit e ël podèj polìtich a l'era s-ciapasse an mila tòch viaman sensa amportansa. J'entità regionaj a j'ero chërsùe fin-a a fesse stat, e fin-a imperi. Conforma a st'ipòtesi dl'Arnassensa mach la Gesia Catòlica Roman-a a l'avrìa avù un chèich podej antërnassional, limità però da le comunicassion motobin sagrinà antra region d'Euròpa. Le reste dla siviltà clàssica a sarìo mach stàite preservà dai frà catòlich ën tracopiand-je a man, ma con lòn che motobin pòca gent a l'era bon-a a lese, squasi gnun-a anformassion a sarìa stàita spantià. A coj temp-la, an efet, la pì gran part dla popolassion a j'ero ëd campagnin, e le sita roman-e a restavo mach pì dij gran drocheri. Comsëssìa, j'art corelà a la religion e la vita djë sgnor a restavo anco' vive, lòn ch'a l'avìa ëmnà a deje da vive a vàire mèistr artisan. Dij "Temp Sombr" europengh a l'é restane vàire oget, ch'as goèrno ant ij musé ëd tut ël mond. J'art dij "Temp Sombr" Anans tut l'art a l'era restà për via che la Gesia a la catava. Coma utiss dla liturgìa Roman-a Catòlica, vàire mila oget d'òr as fasìo anco' sempe. Cope sacrà, arlichiari, Cros, rosari, tòch dj'autar e statue dla Vèrgin e dij Sant a son sempe fasse, ën tnisend viva la produssion artìstica d'ës temp-sì. L'architetura a l'ha torna tacà a dësvijesse na frisa bele che d'ës sécol-sì. As tratava dzortut ëd tiré sù dle costrussion ëd servissi për la Gesia, e vàire castej (ij prim fait dal temp dij roman, për prima ròba coma dle mòte, dle cà fòrt ò dle tor, sensa pa gnun-a arfinidura. Ant ël mond a-i rivava le Tre Pagòde ëd Dali, ant la provinsa dlë Yunnan, Cin-a, datà antra ij sécoj ch'a fan IX e X Ël comersant àrab Shulama a scriv che le gionche cinèise a mnavo fin a 600-700 passagé ant l'Océan Indian. A scriv che le nav cinèise a-i ero tròp fonde për rintré ant ël fium Eufrà (Irak dël dì d'ancheuj), lòn ch'a-j obligava a mné a pòrt sò passagé e soa caria con dle cite barche da traspòrt. Për via ëd fator dont as sa nen vàire, as anandia ël droché dl'época clàssica dla Siviltà Maya. Ël Beowulf a podrìa esse stait scrivù dë sti temp-sì, contut ch'a podrìa esse stait ëscrivù ëdcò sent ann anans. An Euròpa ossidental a-i son ël Règn ëd Carlomagn, e cola che an vàire a ciamo l'Arnassensa Carolingia. As anandio dij gran atach dij Vichingh contra l'Euròpa, ën portand dle devastassion mai pì finìe. La sepoltura ant la nav d'Oseberg. J'ungherèis a rivo ant l'Ungherìa dël dì d'ancheuj, e a la dëstaco da 'nt la Bulgarìa. Ij Tukolor a van a sté ant la val fluvial dël Senegal. Ij comersant Mussulman a van a sté ant ël nòrd-òvest e sud-est dël Madagascar. 803 dGC — La costrussion dël Buddha Gigant ëd Leshan fait da la dinastìa Tang an Cin-a a ven finìa, dapress a 90 agn passà a scurpì la pera ëd na colin-a. Apopré 813 dGC-915 dGC — as anandio dij gran atach navaj dj'àrabo contra le rivere dël Tiren e dl'Adriàtich. 800 dGC — la flòta àraba a l'armonta 'l Téver. 813 dGC - Carlomagn a assòcia al tròno sò fieul, Ludovich ël Divot. 814 dGC - Ludovich ël Divot a suced a sò pare Carlomagn. 843 - Acòrd ëd Verdun. 848 dGC–852 dGC — La riva ossidental dël Téver a ven pijàita andrinta a la sità ëd Roma. Na muraja difensiva, comissionà da Papa Leon IV a ven tirà sù d'anviron a lòn ch'a sarà ciamà la sità ëd Leon. 851 dGC — Ël mercant àrabo Suleiman al-Tajir a vìsita ël pòrt ëd Guangzhou ant la Cin-a meridional, e a s-ciàira coma as fa la porslan-a, la moschéa islàmica ëd Guangzhou, ël sistema ëd magasin ëd granaja dla sità, e coma a travaja soa aministrassion munissipal. 863 dGC — L'aotor cinèis Duan Chengshi a parla dël comersi djë s-ciav, d'avòrio e d'ambra grisa an Somalia, an Àfrica oriental. 870 dGC — A ven fondà ël Castel ëd Praga. 800 dGC–909 dGC — j'Aglabit a ven-o un podèj andipendent an Àfrica setentrional. 850 dGC–875 dGC — Ij prim colon Norvegèis a rivo n'Islanda. 863 dGC–879 dGC — moment dë sisma antra gesie orientaj e ossidentaj. 864 dGC — Cristianisassion dla Bulgarìa sot a Bòris I 875 dGC–884 dGC — Huang Chao a fa monté n'arvira andàita a bruta fin contra la Dinastìa Tang an Cin-a. Fin dël sécol: la Bulgarìa a la va da 'nt la boca dël Danubi a l'Epir e a la Bòsnia. N'Italia vàire sità as fan repùblica: pr'esempi Forlì, dl'889. Ël Règn cristian dla Nubia a toca sò moment pì àot tant an sens econòmich che militar. (Stòria antica dël Sudan). Harald Fairhair a vins la bataja ëd Hafrsfjord e a fa dla Norvegia un regn unificà. Jë scach a rivo an Giapon. 862 dGC — As anandia la dinastìa ëd Rurik an Russia 885 dGC — Ij dissepoj dij sant Siril e Metòdio, Clement d'Ohrid e Naum ëd Preslav a son an Bulgarìa. As dësvlupa l'alfabet sirìlich. 867 dGC — As anandia un moment dë splendor për l'Imperi Roman d'Orient sot a la Dinastìa Macédona. 887 dGC - Carl ël Gròss a l'é tirà giù dal podèj dai sò vassaj. As anandia ël Period ëd Temp Càod Medioeval. Përson-e amportante San Clement d'Ohrid Alfred ël Grand Arnulf ëd Carinsia Carlomagn Wang Kon San Siril e San Metòdio Han Yu Clement d'Ohrid Naum ëd Preslav Kenneth I dë Scòssia Luis ël Pio Adi Sankara Huang Chao Harald I ëd Norvegia Rurik Boris I ëd Bulgarìa Basilio I ël Macédone (Βασίλειος Α') (811–886), imperator (867 dGC)–(886 dGC) Al-Jahiz Papëssa Gioana, na legendaria papëssa fomela Taizu dj'ùltim Liang Anvension, dëscoerte, antrodussion Ël Latin volgar a taca a dësvlupesse an vàire lenghe romanze Prima figura ëd na mòla sircolar da na sorgiss europenga — ant la figura as ë-ciàira na manoja, la prima atestassion dël dovré ëd manoje snodà ant l'ossident (Utrecht Psalter, 843 dGC) Anvension dla póer da spar faita da j'alchimista Taoìsta cinèis Prim lìber stampà ch;as conòssa, la Sutra dël Diamant, stampà an Cin-a con la técnica dla stampa a matris ëd bòsch dl'868 dGC