Romanìa

La Romanìa (România an romen) a l'é na repùblica semi-pressidensial unitaria ch'as treuva fra 'l Sénter e 'l Sud-Est dl'Euròpa, a nòrd ëd la granda penìsola balcànica e a la costa òvest dël mar Nèir. A confin-a con l'Ungherìa, la Serbia, l'Ucrain-a, la Moldavia e la Bulgarìa. A coata na surfassa ëd 238,391 kilométer quàder e a l'ha 'n clima temperà-continental. Con sòj 20.1 milion d'abitant a l'é 'l nùmer set fra 'j pais pì popolos ch'a son mèmber dl'Union Europenga. Soa capital e sità pì amportanta a l'é Bùcarest, la nùmer ses fra le sità pì grande dl'Union Europenga. La Romanìa a l'ha apopré j'istess termo dl'antica provinsa Dacia ant l'Imperi Roman e a l'é formasse parej quand che dël 1859 ij prinsipà ëd Moldavia e Valachia a son bindasse sota l'istess monarch, ch'a goernava tùit ij doi an union përsonal. A l'ha otnù l'indipendensa da l'Imperi Otoman dël 1877. A la fin dla I Guera Mondial la Transilvania, la Bucovin-a e la Bessarabia a l'han unisse a l'esistent sovran Regn ëd Romanìa. A la fin dla II Guèra Mondial l'URSS a l'ha ocupà la region a nòrd est, che peui a l'é dventà lë stat a part ëd Moldavia. La Romanìa a l'é donch dventà në stat sossialista e mèmber dël Pat ëd Varsavia. Apress la Rivolussion dël 1989 la Romanìa a l'ha anandià la transission a la democrassìa e a la conomìa mercantil capitalista. Da col moment-lì le cianse 'd vita a l'han ameliorà motobin, e ancheuj la Romanìa a l'é 'n pais con na chërsenta class media e àuta e n'àut pontegg ant ìndes ëd dësvlup uman. A l'é rintrà ant la NATO dël 2004, e ant l'UE dël 1m Gené 2007. Apress la lesta chërsùa conòmica dj'agn 2000, la Romanìa a l'é dventà na conomìa fondà për la pipart an sij servissi, ma a l'é dcò industrial, an produvend angign e energìa elétrica, con ëd frere 'mé Dacia Viture e OMV Petrom. Anviron ël 90% dla popolassion as consìdera praticanta ëd religion cristian-a ortodòssa, e a son parlant nativ ëd lenga romen-a, na lenga romanza oriental. Con na sgnora stòria coltural, an Romanìa a-i son stàit e a-i son bele adess d'artista, ëd mùsich e d'anventor, e as peul trové tante atrassion torìstiche 'mé 'l Castel ëd Dràcula. Nòm Romanìa a ven dal latin romanus, ch'a veul dì "sitadin ëd Roma". Ël prim usage ch'as conòss d'ës nòm as rëscontra dël sécol 16 ant jë scrit ëd n'umanista ch'a scrivìa an italian mentre ch'a viagiava për la Transilvania, la Moldavia e an particolar la Valachia. Ël pì vej document ch'an resta an lenga romen-a, na litra dël 1521 stranomà "Letter of Neacșu from Câmpulung" a l'é notòria përchè a conten ël prim rëscontr dël nòm dël pais: la Valachia a l'é mëssionà con ël nòm ëd Țeara Rumânească ("La tera romen-a", teara dal latin terra, "tèra"; an romen corent a së scriv Țara Românească). Doe scriture, român e rumân a son stàite dovrà a l'istessa manera fin-a che ij dësvlup sociolenghìstich a l'han mnà a la diferensa 'd sust antra dle doe forme: rumân a l'é passà a significhé "travajeur angagià për débit", mentre român a l'ha mantù 'l sust étnich. Apress l'abolission dla servitù dël 1746, la paròla rumân a l'é viaman perdùsse e a l'é restà român. Tudor Vadimirescu, un comandant rivolussionari dël prinsipi dël sécol ch'a fa XIX, a l'ha dovrà la paròla Rumânia për arferisse mach al prinsipà ëd Valachia. Ël dovrage dël nòm Romania për arferisse a la patria ëd tùit ij Romen, con sò sust modern, a l'é documentà pr'ël prim bòt al prinsipi dël sécol ch'a fa XIX. Ël nòm a l'é stàit peui vnù ufissial da l'11 Dzémber 1861. Anté ch'as treuva Stòria Dl'otóber 1940 la gionta fassista d'Ion Antonescu a l'é dësbarassasse dël re Carl e a l'é lijassse a Hitler. Conomìa La moneda dla Romanìa a l'é ël leu. Organisassion polìtica La Romanìa a l'é na repùblica. Ël president a l'é Traian Băsescu (conservator, dal 2004). Ël Prim Ministr a l'é Victor Ponta (sossial-democràtich, dal maj 2012).