Sènter (Turin)

Fòto d'antan ëd Piassa San Carl Ël Sènter a l'é 'l quarté pì vej ëd Turin, antè ch'a-i é 'l pì grand nùmer ëd monument e leu stòrich. Sò termo a son: a nòrd-est Cors Argin-a Margrita e Cors San Morissi a nòrd-òvest Cors San Martin e Cors Bolsan a sud-òvest Cors Vitòrio Emanuel II a sud-est ël Pò Stòria Ël quarté a pija tuta l'àrea ocupà da la sità 'd Turin, gavà soe frassion, fin-a apoprè la mità dl'Eut-sent, cand la demolission dij grandios murajon a l'ha lassà dësvlupè la sità. Ël quadrilàter roman Sènter dël quarté e dl'antregh Turin a l'é 'l quadrà dël vej camp roman e dla seguenta colònia d'Augusta Iulia Taurinorum. As peul ancor arconòsse soa natura da 'me ch'a son sistemà le contrà e daj tòch ëd sinta ch'a resto. La carera prinsipal dla sità roman-a a l'era 'l decumano maximo (ancheuj Contrà Dòira Gròssa). Ël Decuman a giornzìa la Pòrta Pretòria, peui ciamà Pòrta Fiblon-a, dont le reste as treuvo ancorporà con Palass Madama (an Piassa Castel) con la Pòrta Decuman-a, a la crosiera fra Contrà Dòira Gròssa e Contra dla Consolà. Ancrosià con ël Decuman a-i era 'l cardo maximo ch'a gionzìa la Pòrta Prinsipal Gàucia (Pòrta Palatin-a) con la Pòrta Prinsipal Drita (Pòrta Marmòria), costa-sì anté che ancheuj a-i é Contrà Santa Teresa. Ël tòch dël card as peul pì nen bin arconòsse, përché ant l'Età 'd mes d'intervent a l'han cangià e storzù la veja carera, mancassìa as dësvlupava an pràtica dzor Contrà 'd Pòrta Palatin-a e Contrà San Tomà. An dzopì a resto dij tòch archeològich dij mur antich vzin a la Pòrta Palatin-a, cheicadun ancorporà a 'd costrussion pì tardive, 'me 'l basament ëd na tor quadrà an Contrà dla Consolà al canton con Cors Giulio Céser e dij repert dle fondamente dle muraje ant le cròte dël Musé Egissi e an Contrà Academia. Vzin a la Pòrta Palatin-a a j'era 'l teatro, ancheuj parsialman coatà da la Mania Neuva 'd Palass Real. Scond n'arcostrussion la zòna antè che ancheuj a-i é Piassa Palass Sità a l'era la zòna dël vej forum dij Taurin. Jë slargament Durant tuta l'Età 'd mes Turin a l'é nen spantiasse dëdlà dij sò mur, fin-a 'l 1563, cand a l'è vnùit Capital dël Ducà 'd Savòja e a-i é staje damanca dë slarghè. Dël 1567 a òvest (fra Contrà Cernaja e Cors Sicard d'ancheuj) a l'é stàita costruìa la grandiosa Sitadela ëd Turin. La prima espansion dla sità a l'é fasse dël 1620 vers l'atual Contrà Neuva con la costrussion dla Pòrta Neuva, antè che ancheuj as treuva la Stassion Pòrta Neuva e la costrussion ëd na pì larga sinta. Apress ël 1663, con l'artorn dij Savòja dòp l'ocupassion fransèisa, a l'é fasse lë scond slargament arlongh Contrà 'd Pò. Dël 1714 a l'é fasse 'l ters slargament vers nòrd-òvest e Pòrta Susa (cola vers la Valsusa) a l'è stàita spostà anté che adess a-i é Piassa Statù. Mach peui dl'Eut-sent, al temp ëd Napoleon, la sità a l'é spantiasse oltra le muraje coatand la zòna dël sènter d'ancheuj e ancorporand la Frassion ëd Borgh Pò e Borgh Neuv. che si estende da piazza Vittorio Veneto a corso Vittorio Emanuele II. Ancor al di d'ancheuj as fa arferiment al quadrilàter roman për dserne la part pì antica dël sènter dla sità, ch'a corëspond al përcors ëd j'antich murajon. Si ël sènter ëd Turin a l'é për sòlit considerà na zòna prestigiosa për vive, la zòna dël quadrilàter e le contrà dacant a son ëstàite për vàire sécoj considerà tanme «pòst dësconvenient për un gentilòm», 'me ch'a arferìa la scritris dël sécol ch'a fa XIX Carolina Invernizio. Qualità Palass Madama, costruì sij rest dla veja pòrta roman-a a l'é da sèmper l'esat sènter dla sità Ël sènter a l'é 'l pòlo conòmich, comersial, aministrativ e coltural ëd Turin. A l'é nen tant ch'as parla 'd Turin Sènter 'me quarté, përchè na vira la sità a l'era an pràtica tuta sì. Nopà a-i ero dij sot-quarté, fàit da le contrà e da la gesia dël pòst: pr'esempi la zòna 'd Contrà XX Stèmber a l'era Contrà dla Misericòrdia, la zòna dëdnans l'Academia Albertin-a a l'era ciamà Contrà San Filip. Da l'ancamin dël Neuv-sent sta costuma a l'é përdusse. Contrà 'd Pò, Contrà Dòira Gròssa, Contrà Pero Mica, Piassa Castel e Piassa San Carl a cheujo për tradission le pì spatussante e prestigiose boteghe dla sità. Contrà XX Stèmber e Contrà dl'Arsenal a l'han ij quarté generaj 'd grand anstitù 'd crédit, dont la Cassia ëd risparmi 'd Turin. An Piassa Palass Sità (na vira Piassa dj'Erbe) a-i é la Cà dla Comun-a, an Piassa Castel la cà dla Region Piemont e an Contrà Alfè ant ël Palass Cisterna as treuva la Provinsa ëd Turin. A venta noté 'me a l'era stàita organisà bin dal goern sabàud la distribussion dle sede anstitussionaj (ministé, Palass Real, Parlament, Sena, Ca dle monede, Banca sentral) dzor n'àrea bin cita, parèj che le comunicassion e le liure a podìo esse dabon leste. Ant ël sènter a-i son 'cò teatro e Musé: ël Teatro Regi, ël Musé Nassional dël Cine ant la Mòle Antonelian-a, ël famos Musé Egissi oltra la magioransa dj'àutri cine e teatro sitadin. A son da considerè 'dcò ij cafè stòrich, dont cheicadun a l'é dabon un ben coltural, nen nomach për la mobilia d'antan, ma 'cò përché ambelelà a l'é fasse 'n tòch dë stòria për ij grand përsonage ch'a l'han frequentaje 'me client. Chèich nòm: Mulassan, Cafè Turin, Caffè Barat-e-Milan, Cafè Fiòrio, Cafè Pepin e Ristorant dël Cambi. Vàire contrà 'd Turin a l'han cangià sò nòm dj'ann dòp d'eveniment ëstòrich: pr'esempe l'atual Contrà Verdi, fin-a a 90 agn fa a l'era Contrà dla Ca dle monede. Vàire contrà o piasse dël sènter sità a son stranomà: Piassa Carl Albert a l'é la Piassòta, Piassa Carl Emanuel II, a l'é la Carlin-a; Piassa dla Repùblica a l'é Pòrta Pila, Cors Argin-a Margrita a l'é Cors Argin-a; Piassa Savòja a l'è l'Obelisch. Lassand ël Sènter për chèiche senten-e 'd méter, Piassa 'd Borgh Dòira a l'é 'l Balon e fin-a a chèich agn fa a capitava 'd sente vej turinèis ch'a disìo Cors Opòrt për dì Cors Matteotti e Contrà Dòira Gròssa a l'é 'l nòm piemontèis për l'ufissial Contrà Garibaldi. Ma la stòria pì curiosa a l'é cola 'd Piassa Vitòrio. J'aministrator a l'avìo da dediché na piassa a la bataja dla Prima Guèra Mondial ëd Vitòrio Véneto e a l'han sernù pròpi sta piassa che as ciamava ufissialman Piassa Vitòrio Emanuel I e ëd fasson corenta già Piassa Vitòrio. Parèj cangiand-je ël nòm a la piassa, almanch as dovìo nen cangé le costume dij sitadin.