krzyż

krzyż (język polski)

krzyż (1.1)

krzyż (1.2)

krzyż (1.5)

wymowa:

IPA: [kʃɨʃ], AS: [kšyš], zjawiska fonetyczne: utr. dźw.• wygł. ^ⓘ

^ⓘ

znaczenia:

rzeczownik, rodzaj męskorzeczowy

(1.1) konstrukcja, figura geometryczna lub znak złożony z dwóch przecinających się linii; zob. też krzyż w Wikipedii

(1.2) order, odznaczenie w kształcie krzyża (1.1)

(1.3) anat. część kręgosłupa; zob. też kość krzyżowa w Wikipedii

(1.4) przen. cierpienie, trudności

(1.5) rel. symbol chrześcijaństwa

(1.6) rel. gest czyniony w chrześcijaństwie na początku i na końcu modlitwy

(1.7) hist. starożytne rzymskie narzędzie kaźni

przypadek	liczba pojedyncza	liczba mnoga
mianownik	krzyż	krzyże
dopełniacz	krzyża	krzyży / krzyżów
celownik	krzyżowi	krzyżom
biernik	krzyż	krzyże
narzędnik	krzyżem	krzyżami
miejscownik	krzyżu	krzyżach
wołacz	krzyżu	krzyże

odmiana:

(1.1-7)

 

przykłady:

(1.1) Prawie każdy kościół jest zbudowany na planie krzyża.

(1.2) Prezydent wręczył weteranowi Krzyż Zasługi.

(1.3) Dziadek znowu odczuwa bóle w krzyżu.

(1.4) Śmierć całej rodziny była dla niego prawdziwym krzyżem od losu.

(1.5) Turcy nakazali usunięcie wszystkich krzyży i symboli chrześcijańskich.

(1.6) Po wejściu do świątyni zrobił krzyż i uklęknął w ławce pod amboną.

(1.7) Na krzyżu umarł Pan.

składnia:

kolokacje:

(1.1) krzyż grecki • krzyż łaciński • krzyż maltański • krzyż Patee • krzyż Atlantów • krzyż św. Andrzeja • krzyż św. Jerzego • krzyż harcerski

(1.3) łamanie w krzyżu

(1.4) krzyż Pański

synonimy:

(1.1) reg. śl. krziż

(1.2) reg. śl. krziż

(1.4) udręka, tortury

(1.5) reg. śl. krziż

(1.6) reg. śl. krziż

(1.7) reg. śl. krziż

antonimy:

hiperonimy:

(1.6) gest

(1.7) narzędzie

hiponimy:

(1.5) krucyfiks

holonimy:

meronimy:

wyrazy pokrewne:

rzecz. krzyżak m, skrzyżowanie n, krzyżówka ż, krzyżowiec m, krzyżownica ż, krzyżowanie n, ukrzyżowanie n, krzyżykowanie n

zdrobn. krzyżyk m

czas. krzyżować ndk., skrzyżować dk., ukrzyżować dk., krzyżykować ndk.

przym. krzyżowy, krzyżakowy, krzyżykowy, krzyżówkowy

przysł. krzyżowo

związki frazeologiczne:

Czerwony Krzyż • droga krzyżowa • dźwigać krzyż / dźwigać swój krzyż • jak z krzyża zdjęty • mieć z kimś krzyż pański • Krzyż Południa • krzyżowy ogień • krzyż na drogę • na krzyż • diabła się nie boi, kto przy krzyżu stoi

etymologia:

płn. prasł. *kŕižь^[1] < łac. crux → krzyż^[1] < praindoeur. *(s)ker- → obracać, zginać^[2]

Słowo krzyżmo mimo podobnego brzmienia i użycia w religii ma inną etymologię.

(1.4-6) nawiązanie do śmierci Jezusa Chrystusa na krzyżu (1.7)

uwagi:

zob. też krzyż w Wikicytatach

(1.5) por. krucyfiks

tłumaczenia:

• albański: (1.1) kryq m
• angielski: (1.1) cross; (1.2) Cross; (1.3) lower back, sacrum; (1.4) rood
• arabski: (1.1) صليب
• azerski: (1.1) xaç
• baskijski: (1.1) gurutze; (1.2) gurutze; (1.5) gurutze
• białoruski: (1.1) крыж m; (1.2) крыж m; (1.3) крыж m; (1.4) крыж m; (1.5) крыж m; (1.6) крыж m; (1.7) крыж m
• bułgarski: (1.1) кръст m; (1.2) кръст m; (1.4) кръст m; (1.5) кръст m; (1.6) кръст m
• chorwacki: (1.1) križ m; (1.2) križ m; (1.4) križ m
• czeski: (1.1) kříž m
• dolnołużycki: (1.1) kśica ż
• duński: (1.1) kors n; (1.4) kors n
• esperanto: (1.1) kruco; (1.4) kruco; (1.5) kruco
• estoński: (1.1) rist
• fiński: (1.1) risti
• francuski: (1.1) croix ż; (1.2) croix ż; (1.3) sacrum m, lombes; (1.4) croix ż
• górnołużycki: (1.1) křiž m
• gruziński: (1.1) ჯვარი
• hawajski: (1.1) keʻa
• hiszpański: (1.1) cruz ż; (1.2) cruz ż; (1.3) lomo m; (1.4) cruz ż
• islandzki: (1.1) kross m; (1.2) kross m; (1.4) kross m
• jidysz: (1.1) צלם m (cejlem); (1.5) צלם m (cejlem)
• kaszubski: (1.1) krziż m; (1.2) krziż m; (1.5) krziż m; (1.6) krziż m
• kataloński: (1.1) creu ż
• kurmandżi: (1.1) xaç
• litewski: (1.1) kryžius m
• łaciński: (1.1) crux ż; (1.2) crux ż
• łotewski: (1.1) krustus
• macedoński: (1.1) крст m; (1.3) крст m
• niemiecki: (1.1) Kreuz n; (1.2) Kreuz n; (1.3) Kreuz n
• nowogrecki: (1.1) σταυρός m; (1.2) σταυρός m; (1.3) ιερό οστό n, μέση ż; (1.4) σταυρός m
• polski język migowy:
  (w zapisie SignWriting)

  (1.1) , Plac Trzech Krzyży:
• rosyjski: (1.1) крест m; (1.3) крестец m; (1.4) крест m
• słowacki: (1.3) kríže m lm
• słoweński: (1.1) križ m
• staro-cerkiewno-słowiański: (1.5) крьстъ (krĭstŭ)
• suahili: (1.1) msalaba
• szwedzki: (1.1) kors n; (1.4) kors n
• turecki: (1.1) çapraz işareti, çapraz; (1.3) sırtın en dar kısmı, bel; (1.5) haç
• ukraiński: (1.1) хрест m
• węgierski: (1.1) kereszt; (1.3) keresztcsont
• wilamowski: (1.1) krouc n, krojc n, kroüc n; (1.2) krouc n, krojc n, kroüc n; (1.3) krouc n, krojc n, kroüc n
• włoski: (1.1) croce ż; (1.2) croce ż; (1.3) osso sacro m; (1.4) croce ż; (1.5) croce ż; (1.6) croce ż; (1.7) croce ż
• zazaki: (1.1) xac m

źródła:

1.  Hasło „krzyż” w: Wielki słownik języka polskiego, Instytut Języka Polskiego PAN.
2. https://indo-european.info/pokorny-etymological-dictionary