gęba

gęba (język polski)

wymowa:

IPA: [ˈɡɛ̃mba], AS: [gẽmba], zjawiska fonetyczne: nazal.• asynch. ę  ​^?/i

znaczenia:

rzeczownik, rodzaj żeński

przypadek	liczba pojedyncza	liczba mnoga
mianownik	gęba	gęby
dopełniacz	gęby	gęb / gąb
celownik	gębie	gębom
biernik	gębę	gęby
narzędnik	gębą	gębami
miejscownik	gębie	gębach
wołacz	gębo	gęby

(1.1) pot. anat. usta

(1.2) pot. twarz człowieka lub pysk zwierzęcia

(1.3) pot. osoba będąca na czyimś utrzymaniu, osoba do wykarmienia

(1.4) pot. niezgodny ze stanem faktycznym sposób, w jaki ktoś lub coś jest odbierane i oceniane; fałszywy wizerunek

odmiana:

(1.1-4)

 

przykłady:

(1.1) Z otwartą gębą wyglądamy niepoważnie.

(1.1) Sięgnęła do łyżnika, wzięła kopyść i w ogniu nią grzebać zaczęła, aż chłopaki gęby na nią porozdziawiały jako wrony (…)^[1]

(1.2) (…) Cygan jako Cygan, czarny na gębie (…)^[2]

(1.3) Ale ryb dla tylu gęb nie starczy (…)^[3]

(1.4) Nie ma ucieczki przed gębą, jak tylko w inną gębę, a przed człowiekiem schronić się można jedynie w objęcia innego człowieka^[4].

(1.4) (…) Właśnie wtedy dziennikarze, nie do końca zasłużenie, przyprawili mi gębę rozrabiaki, która przylgnęła do mnie na dobre i towarzyszyła mi przez długie lata^[5].

składnia:

kolokacje:

(1.1) stulić / zamknąć / rozdziawić / otworzyć gębę • z papierosem / petem w gębie

(1.2) uśmiechnięta / roześmiana gęba • blady / czerwony / rumiany na gębie • bić / dać / lać po gębie • dostać / oberwać po gębie

(1.3) gęba do wykarmienia / wyżywienia

(1.4) (jakaś) gęba przylgnęła / przyrosła do kogoś

synonimy:

(1.1) pot. kopara, usta

(1.2) pysk, morda, ryj

(1.4) wizerunek

antonimy:

hiperonimy:

(1.1) część ciała

(1.2) część ciała

(1.3) człowiek, osoba

hiponimy:

holonimy:

meronimy:

wyrazy pokrewne:

rzecz. gębacz m, pragęba ż

zdrobn. gębusia ż

przym. gębowy

związki frazeologiczne:

całą gębą • dorobić gębę / przyprawić gębę • drzeć gębę • gęba jak u Tatara dupa • gęba się nie zamyka • mieć gębę od ucha do ucha • mieć niewyparzoną gębę • mocny w gębie • na gębę • nie mieć co do gęby włożyć • nie otwieraj gęby, bo ci mucha wpadnie • nie puścić pary z gęby • niebo w gębie / miód w gębie • robić z gęby cholewę • śmiać się całą gębą • trzymać gębę na kłódkę • wycierać sobie gębę • wyskoczyć z gębą • zapomnieć języka w gębie

etymologia:

prasł. *gǫba

uwagi:

W dawnej polszczyźnie wyraz gęba nie był nacechowany emocjonalnie, był neutralnym określeniem otworu znajdującego się między nosem a podbródkiem^[6].

tłumaczenia:

• angielski: (1.1) trap; (1.2) mug, gob
• kaszubski: (1.2) gãba ż, pësk m
• rosyjski: (1.1) пасть ż; (1.2) рыло n; (1.3) рот m
• ukraiński: (1.1) рот m

źródła:

1. Maria Konopnicka, Maryśka.
2. Maria Konopnicka, Dziady.
3. Henryk Sienkiewicz, Potop, t. V, rozdz. VIII.
4. Witold Gombrowicz, Ferdydurke, 1937
5. Michał Strąkow, Życie na maksa. Autobiografia, Wydawnictwo Insignis, 2018, ISBN 9788365743978
6. Halina Kurkowska, O zmianach znaczeń wyrazów, „Poradnik Językowy” z. 3, 1949, s. 14.