Zespół alienacji rodzicielskiej

Zespół alienacji rodzicielskiej (także: syndrom oddzielenia od opiekuna^[1], inaczej PAS, ang. Parental alienation syndrome lub syndrom Gardnera) – zjawisko niepotwierdzone naukowo oraz bez podstaw naukowych^[2] zdefiniowane przez amerykańskiego psychiatrę sądowego dr. Richarda Gardnera, aby bronić byłych partnerów oskarżonych o przemoc wobec kobiet i/lub seksualne wykorzystywanie dzieci w postępowaniach rozwodowych lub regulowaniu odpowiedzialności rodzicielskiej, broniąc mężczyzn oskarżonych o wykorzystywanie seksualne swoich dzieci, poprzez strategię dyskredytacji ofiar w celu odwrócenia pozycji i przekształcenia oskarżonego w ofiarę^[3].

Gardner w swojej pracy opublikowanej w 1992 roku, zatytułowanej "Prawdziwe i fałszywe oskarżenia o wykorzystywanie seksualne dzieci", stwierdził, że kobiety są jedynie przedmiotami^[4]. W rzeczywistości PAS okazał się mizoginistyczną interpretacją odmowy dziecka do życia z rodzicem niesprawującym opieki, który zakłada zło, egoizm i irracjonalność kobiet, tworząc sytuacje zagrożenia dla dzieci i powodując regres w zakresie praw człowieka tj. kobiet i dzieci^[5].

Richard Gardner w pierwszych wydaniach swoich prac na temat alienacji rodzicielskiej wykazał się tolerancją wobec pedofilii i seksualnego wykorzystywania dzieci, wygłaszając publiczne oświadczenia w tym samym duchu, opublikowane przez Independent: "Pedofilia" – dodał Gardner – "jest powszechną i akceptowaną praktyką wśród dosłownie miliardów ludzi". Zapytany ponownie przez dziennikarza, co powinna zrobić matka, jeśli jej córka skarży się na wykorzystywanie seksualne przez ojca, Gardner odpowiedział: "Co powinna powiedzieć? Nie mów tak o swoim ojcu. Jeśli tak powiesz, pobiję cię"^[6].

W marcu 2022 r. Komisja ONZ ds. Statusu Kobiet (ONZ) potępiła alienację rodzicielską jako koncepcję "pseudoagresywną", natomiast raport Specjalnego Sprawozdawcy ONZ ds. Przemocy Wobec Kobiet i Dziewcząt (UNSRVAWG) z 2023 r., wezwał światowych przywódców "do zakazania stosowania alienacji rodzicielskiej lub pokrewnych pseudokoncepcji w sprawach z zakresu prawa rodzinnego oraz korzystania z tzw. ekspertów w dziedzinie alienacji rodzicielskiej i pokrewnych pseudokoncepcji".

Podobnie GREVIO uważa alienację rodzicielską za "naukowo nieuzasadnioną koncepcję". Wielu badaczy zauważyło, że alienacja rodzicielska jest "śmieciową nauką"^[7]. Zwolennicy alienacji rodzicielskiej nie przedstawili jej wspólnej naukowej lub klinicznej definicji^[8]. Badania alienacji rodzicielskiej opierają się na obserwacjach potwierdzających, które nie są odpowiednio zbierane i analizowane. Nie ma w nich grup kontrolnych, nie ma klinicznych lub obiektywnych kryteriów selekcji i brakuje systematycznego uwzględniania alternatywnych przyczyn odrzucenia rodzica przez dziecko. Nie udowodniono żadnego naukowego znaczenia dla teorii alienacji rodzicielskiej. Chociaż istnieje wiele badań PA, są one wysoce wątpliwe, ponieważ często opierają się na próbkach pochodzących z bazy klientów "ekspertów" od "alienacji" podatnych na subiektywną intuicję^[9] i konflikty interesów lub są głęboko wadliwe metodologicznie (np. są to badania retrospektywne podatne na błąd systematyczny, selekcję i potwierdzenie). Im większa liczba tych cech, tym większe prawdopodobieństwo, że takie badania są pseudonaukowe, a nie naukowe^[10]. Wykorzystywanie i poleganie na pseudonauce alienacji rodzicielskiej przez osoby pracujące w środowisku wymiaru sprawiedliwości może skutkować mnóstwem negatywnych konsekwencji dla rodzin i społeczeństwa i należy tego unikać za wszelką cenę^[11]. Ponadto nie istnieją żadne badania przyczynowo-skutkowe wykazujące jakiekolwiek powiązania między "alienacją rodzicielską" a wpływem na zdrowie/przywiązanie do dzieci, które musiałyby być możliwe do odtworzenia i badane pod kątem zmiennych zakłócających, aby upewnić się, że rzeczywiście istnieje związek przyczynowy między tak zwaną "alienacją" a tymi skutkami (zapewniając, że powiązania te nie są możliwe do wyjaśnienia przez inne czynniki). W związku z tym dobrze ugruntowane ujęcie alienacji rodzicielskiej wykorzystywane jest jako pseudo-koncepcja^[12].

Alienacja rodzicielska w Polsce

W Polsce badania nad problematyką PAS prowadził Instytut Ekspertyz Sądowych im. prof. dr. Jana Sehna, podległy polskiemu Ministerstwu Sprawiedliwości. Podczas badań prowadzonych w IES z jednej strony zwrócono uwagę na nieścisłości i uproszczenia pierwotnej wersji koncepcji, a z drugiej zarekomendowano jego użyteczność m.in. w „ustalaniu źródeł zaburzeń, ocenie nasilenia objawów i przewidywania konsekwencji dla dalszego rozwoju dziecka”. W kwietniu 2008 roku Departament Sądów Powszechnych polskiego Ministerstwa Sprawiedliwości rozesłał do prezesów sądów apelacyjnych, z prośbą o rozesłanie jednostkom podległym, pismo w którym m.in. wskazał, że akceptowane jest powoływanie się przez biegłych na objawy i zależności wynikające z relacji pomiędzy głównym opiekunem a dzieckiem, opisane jako PAS^{[13][14][15][16]}. W 2009 roku ten instytut został rozwiązany, po czym kolejnego dnia powołany na nowo. Jednak do badań nad tą problematyką już nie powrócono.

W piśmiennictwie polskim alienacją rodzicielską zajmowała się m.in. Alicja Czerederecka, która szeroko opisywała rodzaje i wpływ manipulacji rodziców na dziecko w sytuacji konfliktu okołorozwodowego. Twierdziła, że dopóki dziecko było izolowane od konfliktu między rodzicami, to nawet przemoc fizyczna nie zakłócała rozwoju dziecka w sposób znaczący^[17]. Alicja Czerederecka znała i wspominała w swojej literaturze o nienaukowości teorii alienacji rodzicielskiej Gardnera^[18], jednak w dalszym ciągu prowadziła w Polsce szkolenia z teorii alienacji rodzicielskiej dla sędziów, prokuratorów, psychologów i innych osób zaangażowanych w procesy sądowe z udziałem dzieci i rodziców. Prowadziła badania nad zjawiskiem alienacji rodzicielskiej posługując się pojęciami manipulowanie dzieckiem oraz rywalizacja o opiekę^[19][20][21]. Jej badania spotkały się z krytyką, bowiem szukając korelacji między procesami poznawczymi 112 rodziców walczących o opiekę nad dzieckiem, a syndromem alienacji obserwowanym u ich dzieci, zastosowała test Rorschacha dla oceny procesów poznawczych u rodziców i obserwację dla oceny nasilenia PAS u dzieci^[22]. Test Rorschacha wzbudza wiele kontrowersji pod kątem jego rzetelności, obiektywności i miarodajności^[23], zaś obserwacja obciążona jest subiektywną oceną badacza. W swoich badaniach, jak podaje “dla zachowania homogeniczności grupy” Czerederecka nie uwzględniła przypadków, w których dowiedziono “inne niż emocjonalne formy przemocy nad dzieckiem ze strony któregokolwiek z opiekunów”^[24]. Innymi słowy badała rodziny, w których jej zdaniem nie występowała historia przemocy domowej. Nie sprecyzowała, na jakiej podstawie to ustaliła. Jeśli wykluczyła tylko te przypadki, gdzie któreś z rodziców miało wyrok prawomocny w sprawie karnej, to można mieć duże wątpliwości, czy grupa wybrana do badania rzeczywiście spełniała kryteria, gdzie można podejrzewać manipulowanie dzieckiem przez jednego rodzica bez uzasadnionych powodów^[25].

W opublikowanej w 2023 roku monografii pod tytułem “Alienacja rodzicielska” prawniczki Joanna Helios i Wioletta Jedlecka cały rozdział poświęcają prawu dziecka do kontaktu z bliskimi, nie wspominając o nadrzędnym prawie dziecka do ochrony przed przemocą. Zwracają na to uwagę jedynie przy rozważaniach dotyczących orzekania pieczy naprzemiennej jako “antidotum” wobec alienacji rodzicielskiej^[26].

W 2024 roku temat alienacji rodzicielskiej podjęły w swym artykule naukowym Anna Owczarek, Małgorzata Słowik oraz Wioletta Abramczyk, analizując dotychczasową literaturę oraz akty prawne związane z alienacją rodzicielską w Polsce. Zwróciły uwagę na to, że kwestia obecności przemocy i innych nadużyć w rodzinie w okresie poprzedzającym rozstanie rodziców traktowana jest marginalnie i sygnalizowana w bardzo niewielkim stopniu^[27]. Przedstawiły zagrożenia związane ze stosowaniem pojęcia alienacji rodzicielskiej (i pojęć pokrewnych takich jak: syndrom alienacji rodzicielskiej, zespół alienacji rodzicielskiej, manipulowanie dzieckiem, izolowanie dziecka od drugiego rodzica, utrudnianie kontaktów itp.) w sytuacjach, gdy w historii rodziny występowała przemoc domowa.