Wielki Staw Królewski

Wielki Staw Królewski – sztuczny zbiornik wodny istniejący od XIV do XIX w. na wschód od murów miejskich Lublina w rozszerzeniu dna doliny Bystrzycy, pomiędzy ujściem Czerniejówki i Czechówki. Jego powierzchnia w szczytowym momencie dochodziła do 100 ha.

Wielki Staw Królewski

Widok Lublina Hogenberga i Brauna z 1618, Wielki Staw Królewski widoczny na pierwszym planie
Państwo	Polska
Rzeka	Bystrzyca
Powierzchnia	maksymalnie 1 km²
Funkcja	energetyczna, retencyjna, obronna, rekreacyjna
Położenie na mapie Lublina miejsce Wielkiego Stawu Królewskiego
Położenie na mapie Polski miejsce Wielkiego Stawu Królewskiego
Położenie na mapie województwa lubelskiego miejsce Wielkiego Stawu Królewskiego
51°14′48″N 22°34′44″E

Historia

Około XIV w. zaczęto regulować stosunki wodne w dolinie Bystrzycy: wznoszono groble, kanały i tamy, spiętrzano wody Bystrzycy, Czerniejówki i Czechówki. Nad nowo wytworzonymi stawami budowano młyny. Największym zbiornikiem był Wielki Staw Królewski. Pełnił on liczne funkcje; oprócz energetycznej m.in. obronną (osłaniał Lublin od wschodu), retencyjną i rekreacyjną^[1]. Na jego grobli znajdowały się cztery młyny: „wielki” (najstarszy w Lublinie, wzmiankowany w 1342), papiernia (z 1538), „pod papiernią” (miał istnieć do XVIII w.) oraz „za groblą”^[2].

Obszar Stawu zmieniał się w ciągu upływu czasu. Największą powierzchnię (ok. 100 ha) miał mieć w XVI w., kiedy sięgał wzgórza staromiejskiego i zamkowego na zachodzie, podnóża obecnych wzniesień z ul. Przyjaźni na Tatarach i ul. Bronowicką na Bronowicach na wschodzie, grobli w pobliżu obecnego Dworku Grafa na północy i obecnego stadionu piłkarskiego przy Al. Zygmuntowskich na południu^[1].

Staw był płytki, miał torfowo-bagienne, łatwo zarastające dno. Ścieki spływające z miasta dodatkowo użyźniały podłoże. W okresie ekonomicznego regresu (od połowy XVII w.) miasto zaniedbało meliorację, a zmiany klimatyczne przyspieszyły degradację stawu. Od połowy XVIII w. lublinianie bez większych sukcesów odtwarzali staw. W 1815 r. przeprowadzono prace melioracyjne, w wyniku których na terenach dna doliny Bystrzycy (w tym na obszarze Wielkiego Stawu Królewskiego) zaczęto urządzać łąki i pastwiska. Pod koniec XIX w. ze względów ekonomicznych zaprzestano piętrzenia wody i staw uległ całkowitej degradacji^[1][2].

Dzieje najnowsze

Przez teren dawnego Wielkiego Stawu Królewskiego przebiegają ważne szlaki komunikacyjne współczesnego Lublina: al. Unii Lubelskiej (DK nr 835), al. Tysiąclecia (DK nr 82). Na jego obszarze ulokowane są m.in.: galeria handlowa „Vivo! Lublin”, Młyn Krauzego (ulokowany na dawnej wyspie), ogródki działkowe i stadion MOSiR Bystrzyca przy ul. Kresowej^[3][4]. W 2015 r. Rada i Forum Kultury Przestrzeni w Lublinie wystosowały wniosek do wojewódzkiego konserwatora zabytków z prośbą o wpisanie terenu dawnego stawu do rejestru zabytków. W odpowiedzi konserwator wyraził opinię, że lepszą ochronę zapewni miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego^[5]. W tym samym roku ukazała się wstępna wizja rewitalizacji doliny Bystrzycy, która zakładała odtworzenie Stawu^[6]. W 2016 miejscy planiści zaproponowali odtworzenie zbiornika i ponad 70-hektarowego parku^[7].