Teoria rozwoju psychospołecznego

Teoria rozwoju psychospołecznego – koncepcja wywodzącą się z psychoanalizy, w której wiodącą rolę przyznaje się działaniom świadomym jednostki pod wpływem środowiska. Rozwój ujmowany jest jako proces ewolucyjny, w którym jednostka poprzez kryzysy psychospołeczne osiąga coraz to wyższy poziom integracji. Dokonuje się on poprzez rozwiązywanie trudności związanych ze zmianami na płaszczyznach na których się odbywa: biologicznej, psychicznej oraz społecznej. Rozwój jest więc wzajemnym dostosowywaniem się do siebie jednostki i środowiska.

Ego

• Ego to konfiguracja zawierająca i kontrolująca czynności świadome, dokonujące syntezy i integracji ubiegłych doświadczeń z zadaniami pojawiającymi się aktualnie w percepcyjno-poznawczym polu jednostki.
• Jest równorzędne do id i superego.
• Podstawowe procesy ego: zabawa, mowa, myślenie i działanie.

Motorem rozwoju jest występowanie u człowieka przeciwstawnych tendencji i dążeń. Polaryzacja ta występuje w dwóch wymiarach:

1. Dążenie do progresji - dążenie do regresji:

• Progresja - zakłada pragnienie życia, uzyskiwania gratyfikacji, pragnienie ekspansji poza ja
• Regresja - powrót do etapu mniejszej złożoności psychicznej, implikuje dążenie do samodestrukcji

1. Polaryzacja biseksualna:

• Polega na współwystępowaniu pierwiastka męskiego i żeńskiego.

Rozwój następuje w kolejnych fazach. Jego przebieg zależy od doświadczeń wcześniej nabytych przez jednostkę. W każdej fazie pojawia się nowy układ przeszkód biologicznych, społecznych, psychicznych, wywołujących kryzys i zaostrzających walkę między dążeniami do progresji i regresji. Aby przejść do następnej fazy, wszystkie przeszkody muszą być pokonane. Rozwiązanie kryzysu psychospołecznego następuje wtedy, gdy przeszkody i naciski, które się w danym momencie pojawiły, zostają włączone do struktury ego jako elementy harmonijnej całości. Wówczas względna równowaga zostaje nie tyle odzyskana, co osiągnięta na wyższym poziomie złożoności.

Fazy rozwojowe według Eriksona

Rozwój człowieka odbywa się według ośmiu faz różniących się między sobą jakościowo. Każda z nich stanowi dla niego zadanie rozwojowe, wymagające zmiany sposobu funkcjonowania. Zachodzi konieczność znalezienia optymalnego napięcia pomiędzy dwiema cechami, czego skutkiem jest wypracowanie nowej właściwości ego. Osiągnięcie sukcesu w pokonaniu kryzysu rozwojowego oznacza odnalezienie witalności koniecznej do jego rozwiązania:

Faza rozwojowa	Biegun pozytywny	Biegun negatywny	Cnota podstawowa
1	podstawowa ufność	podstawowa nieufność	Nadzieja
2	autonomia	wstyd i zwątpienie	Wola
3	inicjatywa	poczucie winy	Stanowczość
4	produktywność	poczucie niższości	Kompetencja
5	tożsamość	rozproszenie tożsamości	Wierność
6	intymność i oddalenie	zaabsorbowanie sobą	Miłość
7	generatywność	stagnacja	Troska
8	integralność	rozpacz i rozgoryczenie	Mądrość

Odnaleziona przez człowieka witalność nazwana została przez Eriksona cnotą podstawową. Jest ona siłą będącą wynikiem uzyskania „właściwych proporcji” pomiędzy przeciwstawnymi wartościami (poczuciami), np. podstawową ufnością i podstawową nieufnością. Błędem jest zakładanie, że sukcesem w ramach danej fazy rozwojowej jest wybór „pozytywnego odczucia” (np. podstawowej ufności) z zupełnym pominięciem jego „negatywnego” odpowiednika.

Etapy rozwojowe następują po sobie w taki sposób, że każdy z nich jest obecny w jakiejś formie w każdej fazie. Każdy z nich ma jednak własny czas dominacji w pewnym okresie życia, który reprezentuje jego kryzys. Po rozwiązaniu etap ten nie ulega „utraceniu”, ale jest obecny w fazie następnej przemieniając się w kolejną wersję poziomu wcześniejszego (ułatwiając rozwiązanie następnych kryzysów). Podobnie każdy moment krytyczny istnieje także w jakiejś formie jeszcze przed nadejściem jego kolejności.

1. Konflikty między ufnością a podstawową nieufnością

• Faza oralno-sensoryczna, okres niemowlęcy.
  • Noworodek jest całkowicie zależny od swoich opiekunów.
  • Źródłem jego nieufności jest zagrożenie homeostazy; źródłem ufności – fakt doznania opieki.
  • Osiągnięcie poczucia ufności jest wskaźnikiem prawidłowo przebiegającego procesu przystosowania.
  • Przejawy ufności dziecka: głębokość snu, łatwość przyjmowania pokarmu i wydalania.
  • Matka staje się dla dziecka wewnętrzną pewnością i zewnętrzną przewidywalnością.
  • Ufność wyraża się też w jego aktywności poznawczej – bada ono świat narażając się na doznania przykre, a oczekując przyjemnych.
  • Ząbkowanie – moment krytyczny w kształtowaniu się ufności; mogą kształtować się wtedy tendencje masochistyczne (szukanie ulgi przyjemności w ranieniu siebie).

2. Konflikt pomiędzy autonomią a wstydem i zwątpieniem

• Faza mięśniowo-analna, wczesne dzieciństwo.
  • Dziecko uczy się panować nad własnym organizmem.
  • Zaczyna różnicować własne stany wewnętrzne i kontrolować je, staje się bardziej samodzielne.
  • Z poczucia samokontroli rodzi się poczucie autonomii własnego istnienia.
  • Utrata samokontroli wywołuje wstyd i zwątpienie we własną autonomię.
  • Uczucie wstydu określa Erikson jako reakcję na sytuację, w której człowiek jest przez innych oglądany, gdy nie czuje się gotów do tego aby być oglądanym. Uczucie wstydu może wywoływać wrogość do siebie, człowiek pragnie być niewidzialnym, zmaleć lub zniknąć.
  • Zwątpienie we własną autonomię – utrata samokontroli lub nadmierna kontrola rodziców.
  • Konsekwencje konfliktu związanego z kształtowaniem się poczucia autonomii: nadmierna, obsesyjna skłonność do samokontroli i manipulowania sobą (nerwica natręctw), lęki paranoidalne, urojenia prześladowcze.

3. Konflikt pomiędzy inicjatywą a poczuciem winy

• Faza lokomocyjno-genitalna, wiek zabaw.
  • Dziecko pod wpływem otoczenia spostrzega kuszące możliwości „podboju świata”, rozwija zdolność samoobserwacji i kierowania sobą, przejawia inicjatywę w działaniu.
  • Następuje zderzenie własnego autonomicznego zachowania dziecka z autonomicznym zachowaniem innych ludzi. Pojawia się niezgodność interesów, dziecko przegrywa. Pojawia się frustracja, poczucie winy, chęć wycofania się z podjętej aktywności.
  • Dziecko różnicuje ludzi ze względu na płeć, identyfikuje się z rodzicem tej samej płci i rywalizuje z nim o uczucie adorowanego rodzica płci przeciwnej. Niepowodzenie prowadzi do poczucia winy i lęku przed karą.
  • Dziecko podejmuje inicjatywy nie wywołujące konfliktu – posługiwanie się narzędziami, zabawkami, opieka nad młodszymi dziećmi.
  • Patologiczne rozwiązanie kryzysu wyraża się w histerycznym wyparciu własnych pragnień i popędów.

4. Kryzys pomiędzy produktywnością a poczuciem niższości

• Faza latencji
  • Dziecko czerpie przyjemność z posługiwania się narzędziami, uczy się posługiwać symbolami, ćwiczy wytrwałość i cierpliwość.
  • Niepowodzenie i utrata statusu w grupie wywołuje poczucie niższości i utrudnia identyfikację z grupą, w której się pracowało.
  • Przebieg rozwoju w tej fazie decyduje o późniejszym stosunku do pracy, do ludzi, z którymi się pracuje i zdolności do sukcesu.
  • Nieprzystosowanie może polegać na niemożności identyfikowania się z grupą i z pracą, na poczuciu niższości lub na ograniczeniu siebie i takim zacieśnieniu horyzontów, że nie mieści się w nim nic poza pracą.

5. Kryzys między tożsamością a dyfuzją ról

• Pokwitanie i dorastanie.
  • Szybkie zmiany fizyczne i fizjologiczne powodują zachwianie obrazu „ja” i konieczność skonfrontowania tego, co się sądzi o sobie z wyobrażeniami jakie inni mają o człowieku.
  • Do najważniejszych zadań należy wybór zawodu i partnera seksualnego.
  • Kształtuje się poczucie tożsamości – jest się kimś określonym zarówno we własnych oczach, jak i w oczach innych ludzi
  • Czynniki związane z kształtowaniem się tożsamości:
    • Rozwój perspektywy czasowej-zdolność spostrzegania własnego życia jako przebiegającego i ograniczonego w czasie.
    • Pewność, że jest się sobą.
    • Wypróbowywanie ról.
    • Przewidywanie sukcesu-umożliwia ustalenie tożsamości zawodowej.
    • Identyfikacja seksualna.
    • Polaryzacja przywództwa-zdolność podporządkowania się przywódcy i bycia przywódcą.
    • Polaryzacja ideologiczna-określenie własnej przynależności ideologicznej.
  • Nierozwiązany konflikt wokół tożsamości wyraża się w poczuciu rozproszenia ról, które się podejmuje, w rozproszeniu tożsamości
  • Najczęstszy przejaw nieprzystosowania to niezdolność do identyfikacji z zawodem, może pojawić się też tożsamość negatywna - określenie się przez zanegowanie pozytywnych oczekiwań i wartości społecznych (może wyrażać się w formie przestępczej itp.).

6. Konflikt między intymnością a izolacją

• Młodość.
  • Intymność wywołuje lęk, gdyż wiąże się z niebezpieczeństwem utraty w kontakcie z partnerem poczucia „ja”.
  • Lęk ten prowadzi do poczucia izolacji i unikania związków wymagających intymności.
  • Osiągnięcie intymności w małżeństwie jest zarazem przygotowaniem podstaw dla zdrowego rozwoju potomstwa.

7. Płodność i stagnacja

• Wiek dorosły.
  • Płodność w teorii Eriksona to chęć posiadania potomstwa i opiekowania się nim z pełnym poczuciem odpowiedzialności rodzicielskiej.
  • Regresja w tym stadium wyraża się w obsesyjnej potrzebie pseudointymności oraz okresowym wzajemnym wstrętem partnerów do siebie.

8. Konflikt między integralnością ego a rozpaczą

• Dojrzałość.
  • Integralność ego opiera się na akceptacji ludzkości i akceptacji własnego istnienia jako koniecznego i niepowtarzalnego.
  • Jeżeli człowiek nie jest w stanie zaakceptować swego dotychczasowego życia, nie jest też zdolny pogodzić się z faktem skończoności swego istnienia. Chciałby zacząć wszystko od nowa, ale wie, że życie jest za krótkie. Rodzi się rozpacz i lęk przed śmiercią.

Bibliografia

• Erik Erikson, Dzieciństwo i społeczeństwo, Warszawa 2000.
• Erik Erikson, Tożsamość a cykl życia, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2004.
• Józef Kozielecki, Koncepcje psychologiczne człowieka, Wyd. AK. „Żak”, Warszawa 2000.
• Lech Witkowski, Rozwój i tożsamość w cyklu życia. Studium koncepcji Erika H. Eriksona, Wyd. WSEZ, Łódź 2009.