Szlachta polska na Wołyniu

Szlachta polska na Wołyniu – osoby wyższej warstwy społecznej, narodowości polskiej zamieszkujące obszar Wołynia.

Dokumenty legitymacyjne z Wołynia, ród Słowackich herbu Leliwa, 1800 rok^[1]

Ród Wojtowiczów herbu Lubicz z Wołynia, dokument legitymacyjny

Gubernia Wołyńska. 1890-1906.^[2]

Wstęp

Kiedy zmowa Cesarzy sprawiła, że słabnąca Rzeczpospolita skazana została na nieistnienie, jej wschodnie – litewskie i ruskie – ziemie zostały w kolejnych rozbiorach przyłączone do Imperium Rosyjskiego, w tym Wołyń, który w 1795 roku stał się jedną z guberni złożoną z 12 ujezdów (powiatów) – z centralnym miastem Żytomierzem. Szlachta Wołynia znalazła się w obliczu nowej sytuacji prawno-administracyjnej, całkowicie odmiennej od polskiego prawa i tradycji.

Początkowo, po podziale przyłączonych ziem na gubernie i wprowadzeniu rosyjskiej administracji, utrzymano dawne sądy ziemskie i polskich urzędników niższej administracji oraz starano się uzyskać przychylność polskiej magnaterii, a za jej pośrednictwem szlachty posiadającej majątki ziemskie – posesjonatów. Natomiast podejrzliwie traktowano drobną szlachtę, w większości mocno patriotyczną^[3]. Na terenach przyłączonych, żywioł polski był liczebniejszy od zaborcy i niezbyt czytelny – tym samym niebezpieczny – w swym stanie posiadania. Dlatego między innymi, postanowiono dokonać weryfikacji polskiej szlachty nakazując jej według „Hramoty o szlachcie” wylegitymować się przed Heroldią w Petersburgu. Jak słusznie przewidziano, sporej części szlachty drobnej sprawiło niemały kłopot przedstawienie stosownych dokumentów mogących świadczyć o szlachectwie.

Dokument wywodowy rodu Soroczyńskich herbu Nowina

Ręcznie malowana podobizna herbu Nowina z dokumentów wywodowych na Wołyniu

Legitymacja polskiej szlachty na Wołyniu

Historia kształtowania się stanu szlacheckiego w Rosji była o kilka wieków późniejsza niż jego odpowiedników w Rzeczypospolitej czy zachodnich państwach Europy. Dopiero generalny przywilej cesarzowej Katarzyny II dla szlachty „Żałowannaja gramota dworiaństwu” z 21 kwietnia (2 maja) 1785^[4] zbierał, porządkował i rozszerzał rozproszone akty prawne tego obszaru. Powołana została również Heroldia. Inne były też drogi wejścia plebejuszy do tego stanu, głównie przez karierę wojskową czy osiągnięcie odpowiedniego stopnia w tabeli rang^[5] biurokratycznego aparatu carskiego.

Procedura legitymacji miała dwustopniowy kierunek działania. Przewidziane prawem dokumenty wpierw przyjmowała komisja gubernialna złożona z marszałka i przedstawicieli szlachty powiatu, później przesyłano dowody do Petersburga. W każdej guberni założono księgi genealogiczne podzielone na 6 części, do których wpisywano szlachtę stosownie do jej zakwalifikowania na podstawie okazanych dowodów:

• W części I o dowodach młodszych niż sprzed 1685 (od 100 lat)
• W części II nobilitowana za zasługi wojskowe
• W części III nobilitowana za uzyskanie przynajmniej 8 rangi urzędniczej
• W części IV szlachtę cudzoziemską osiadłą w Rosji przed zaborami
• W części V arystokrację (szlachtę utytułowaną)
• W części VI nieutytułowaną, odwieczną – czyli posiadającą szlachectwo przed 1685.

Tą drogą, przedstawiciele szlachty polskiej, którzy udowodnili swoje szlachectwo zostali zaliczeni do szlachty rosyjskiej i wpisani do jednej z sześciu części gubernialnej księgi genealogicznej.

Brak dowodów, iż niezaliczenie do szlachty rosyjskiej odbierało szlachectwo polskie, jednakże brak przywilejów tego stanu w świetle rosyjskiego prawodawstwa, prowadził nieuchronnie do deklasacji^[6]. Odmowa legitymacji spotkała też uczestników powstań narodowych, posuwając się nawet do konfiskaty majątków.

Wywody rodowitości szlacheckiej

• 
  Wywód rodowitości szlacheckiej rodu Woronieckich^[7]
• 
  Ręcznie malowany herb rodu Woronieckich
• 
  Dowód szlachectwa. Wypis z ksiąg ziemskich powiatu Bohusławskiego 1799 r.^[8]
• 
  Świadectwo 12 szlachciców o szlacheckim pochodzeniu rodu Słowackich

Zobacz też

• szlachta w Polsce
• tytuły szlacheckie
• magnateria polska

Przypisy

1. Herb urodzonych Słowackich Leliwa. Malunek podany przez rodzinę w trakcie legitymacji 1803 r. z opisaniem herbu. Kart – 1 pisana w języku polskim. Źródło: Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy w Kijowie. Zespół F782, inwentarz 1, nr 10957, karta 17.
2. Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary, Modification made by Nowina.
3. Daniel Beauvois. Trójkąt Ukraiński. Szlachta, carat i lud na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyznie. 1793-1914. Lublin 2005.
4. Gramota na prawa, wolnosti i preimuszczestwa błagorodnogo rossijskogo dworianstwa, 21 kwietnia 1785 r. Połnoje Sobranije Zakonow Rossijskoj Imperii, PSZ, t. 22 seria 1, nr 16787.
5. Tabela rang- jedna z reform, wprowadzonych przez cesarza Rosji Piotra I. System służby państwowej, cywilnej i wojskowej ujęto w jednolity schemat przewidujący 14 stopni (rang), według których mogli awansować urzędnicy i oficerowie. Pojawił się w roku 1722 i przetrwał do upadku caratu. Otrzymanie rangi V-IX dawało prawo zdobycia szlachectwa osobistego, rangi I-IV szlachectwa dziedzicznego.
6. Daniel Beauvois. Trójkąt Ukraiński. Szlachta, carat i lud na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyznie. Rozdział czwarty. 1793-1914. Lublin 2005.
7. Państwowe Archiwum Obwodu Żytomierzskiego, Ukraina. Zespół 146, inwentarz 1, nr 462, karta 10.
8. Wypis z ksiąg ziemskich powiatu Bohusławskiego 1799 r. Świadectwo 12 szlachciców o szlacheckim pochodzeniu Słowackich, kart – 2 pisanych w języku polskim. Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy w Kijowie. Zespół F782, inwentarz 1, nr 10957.