Systemy irygacyjne afladż w Omanie

Systemy irygacyjne afladż^[1] – system podziemnych kanałów nawadniających (kanatów) w Omanie. Pięć z ponad 3 tysięcy działających systemów tego typu zostało wpisanych na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Systemy te funkcjonują od V w. n.e., czerpiąc wodę z głębokich podziemnych źródeł i rozprowadzając ją podziemnymi kanałami na pola uprawne dzięki sile grawitacji^[2]. Oprócz samych systemów irygacyjnych, na listę wpisane są też powiązane z nimi struktury, jak wieże wartownicze, budowane dla ich obrony, a także domy, meczety, zegary słoneczne itp. Ze względu na stały niedobór wody w Omanie, jej sprawiedliwy podział stanowił podstawę bytu całych społeczności, które musiały dostosować sposób zarządzania ziemią do warunków klimatycznych^[1].

Systemy irygacyjne afladż^{[infobox 1]}

Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Państwo	Oman
Typ	kulturowy
Spełniane kryterium	V
Numer ref.	1207
Region[infobox 2]	Azja i Pacyfik
Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę	2006 na 30. sesji
Położenie na mapie Omanu Systemy irygacyjne afladż
22°59′56,0″N 57°32′09,8″E
Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

Systemy irygacyjne są kluczowym elementem umożliwiającym przeżycie w warunkach niedoboru wody. Podziemne systemy, zwane kanatami, pobierające wodę z podziemnych warstw wodonośnych i transportujące ją nierzadko na wiele kilometrów, wymagały wielkich nakładów i specjalistycznej wiedzy. W ich budowę, użytkowanie i zarządzanie zaangażowane więc były całe społeczności^[3]. Kanaty najprawdopodobniej po raz pierwszy powstały w Iranie w I tysiącleciu p.n.e., niemniej niewykluczone jest także, że wynaleziono je w wielu miejscach niezależnie. Jako jedną z potencjalnych pierwotnych lokalizacji wymienia się także Oman^[4]. Według hipotezy o rozpowszechnieniu się kanatów z Iranu, technologia ta miała dotrzeć na południowe brzegi Zatoki Perskiej w VI w. p.n.e. Oman do dziś należy do krajów najintensywniej wykorzystujących takie systemy nawadniania^[5].

Afladż to liczba mnoga od faladż, które wywodzi się od czasownika faladża oznaczającego „rozdzielać”^[1]. Systemy irygacyjne należą do państwa (rzadko) lub prywatnych właścicieli. W przypadku małych systemów, właścicielem może być pojedyncza rodzina, ale najczęściej kanał ma wielu współwłaścicieli. Każdy z nich ma określone prawo do wody: publiczne (do picia, mycia, pojenia zwierząt) i prywatne (do nawadniania pól). Możliwe są różne kombinacje własności i użytkowania wody i ziemi: można być właścicielem obydwu, właścicielem jednego z dóbr, a dzierżawcą drugiego, lub dzierżawić obydwa^[6].

W Omanie udziałowcy na ogół rekomendują nadzorcę, wakila (którego potem mianuje lokalny szejk), odpowiedzialnego za zarządzanie całym systemem. Ma on do pomocy zazwyczaj dwóch pomocników (arif), jednego od prac nadziemnych, a drugiego – podziemnych, bankiera (kabid) i wyspecjalizowanych robotników. Bankier zarządza finansami przedsięwzięcia, arifowie są odpowiedzialni m.in. za właściwy podział wody, w zależności od posiadanych udziałów^[6].

Udziały (zazwyczaj niezmienne) dzielone są proporcjonalnie do posiadanej ziemi i wkładu wniesionego w budowę systemu. Udziały mają postać prawa do poboru wody, wyrażanego w czasie poboru (mierzonego w okresach długich, dwunastogodzinnych i krótkich, półgodzinnych) oraz częstotliwości poboru wody (przykładowo, raz na 5 dni lub raz na 10 dni). Czas poboru może się różnić w zależności od pory roku, rozróżnia się też pobór nocny i dzienny. Tradycyjnie do pomiaru czasu i wyznaczania cykli używało się wodnych klepsydr i zegarów słonecznych, obecnie zastąpionych nowoczesnymi zegarkami^[6].

Między 1997 a 1999 rokiem omańskie ministerstwo środowiska i zasobów wodnych przeprowadziło spis istniejących systemów irygacyjnych, który wykazał, że w Omanie istnieje 4112 afladżów, z których 3017 wciąż działa. Kolejny spis wykazał, że w 2001 roku łączna długość nadziemnych i podziemnych kanałów wynosiła 2900 km; nawadniały one 17 600 ha pól. W zależności od wykorzystywanego źródła wody, systemy te dzieli się na trzy typy, zwane lokalnie:

• ghajli – powierzchniowe kanały irygacyjne, odprowadzające wodę z rzeki lub uedu (49% wszystkich kanałów w Omanie, 54% z wyschniętych)
• ajni – naziemne lub podziemne kanały odbierające wodę ze źródła powierzchniowego i transportujące ją do miejsca przeznaczenia (28% wszystkich kanałów, 15% z wyschniętych)
• dawudi – czyli kanaty: podziemne kanały odbierające wodę z podziemnej studni wpuszczonej w warstwę wodonośną (23% wszystkich kanałów, 31% z wyschniętych)^[6].

Z pięciu wpisanych na listę UNESCO systemów irygacyjnych, cztery są podziemne (dawudi), a jeden czerpie ze źródła powierzchniowego (ajni). Wybrane systemy to: Faladż Daris i Faladż al-Chatmajn (wilajet Nizwa), Faladż al-Malaki (wilajet Izki, oba w prowincji Ad-Dachilijja), Faladż al-Mujassar (wilajet Ar-Rustak, prowincja Dżanub al-Batina) i Faladż al-Dżajla (wilajet Sur, Prowincja Południowo-Wschodnia)^[6].

Przypisy

1. Oman. [w:] Strona Polskiego Komitetu ds UNESCO [on-line]. Polski Komitet ds UNESCO. [dostęp 2017-03-16].
2. UNESCO: Aflaj Irrigation Systems of Oman. [dostęp 2017-03-13]. (ang.).
3. Yazdi 2017 ↓, s. 4–6.
4. Yazdi 2017 ↓, s. 9–10.
5. Yazdi 2017 ↓, s. 10–11.
6. Fairouz Megdiche-Kharrat, Rachid Ragala i Mohamed Moussa: The Aqueducts of the Sultanate of Oman: Sustainable Water-Supplying Systems Irrigating Oases Cities. W: Andreas Angelakis: Underground aqueducts handbook. Boca Raton: CRC Press, 2017, s. 197–210. ISBN 978-1-4987-4830-8. (ang.).

Bibliografia

• Ali Yazdi: Qanat knowledge: construction and maintenance. Dordrecht, Netherlands: Springer, 2017. ISBN 978-94-024-0957-4. (ang.).

Encyklopedie internetowe (Irygacja):

• Britannica: topic/falaj