Loading AI tools
Stowarzyszenie „Pax” lub Stowarzyszenie PAX[1]– organizacja utworzona w 1947 roku[2] przez Bolesława Piaseckiego i innych działaczy przedwojennego Ruchu Narodowo-Radykalnego Falanga zrzeszająca katolików współpracujących z władzami komunistycznymi. Za pomocą tego stowarzyszenia władze PRL próbowały podporządkować sobie Kościół katolicki w PRL[3]. „Pax” m.in. współtworzył ruch „księży patriotów”[4], atakował Episkopat Polski za „dążenie do przywrócenia kapitalizmu”, popierał proces biskupa Kaczmarka i uwięzienie prymasa Stefana Wyszyńskiego[5][6].
Zasugerowano, aby zintegrować ten artykuł z artykułem Katolickie Stowarzyszenie „Civitas Christiana” (dyskusja).
- Uzasadnienie: ta sama organizacja, według art. po prostu zmieniła nazwę...
Po 1956 roku przybrała bardziej kompromisowe stanowisko (m.in. współpraca z byłymi żołnierzami AK), a od 1980 roku część działaczy wspierała NSZZ „Solidarność”.
W okresie transformacji systemowej w Polsce stowarzyszenie działało w latach 1989–1991. Od 1991 roku byli działacze „Pax” kontynuowali działalność w stowarzyszeniu Polskie Forum Chrześcijańsko-Demokratyczne. W wyniku przemian demokratycznych w Polsce Stowarzyszenie „Pax” zawiesiło działalność polityczną. Od 1993 roku jego kontynuacją było Stowarzyszenie „Civitas Christiana”, w 1997 zostało oficjalnie uznane dekretem Prymasa Polski kard. Józefa Glempa za organizację katolicką[5] – zmieniło wtedy nazwę na Katolickie Stowarzyszenie „Civitas Christiana”.
Współpraca z komunizmem
W grudniu 1944 roku Bolesław Piasecki nawiązał współpracę z NKWD i w ten sposób stał się częścią establishmentu władz komunistycznych[7][8][9]. 18 sierpnia 1945 r. otrzymał oficjalną zgodę na wydawanie koncesjonowanego katolickiego tygodnika „Dziś i Jutro” – pierwszy numer ukazał się 25 listopada 1945 roku[10]. W 1947 roku grupa wydająca „Dziś i Jutro” utworzyła Stowarzyszenie „Pax” i otrzymała szereg przywilejów od władzy komunistycznej jako organizacja katolicka. Pax posiadał prawie monopolistyczne prawo na wydawanie katolickiej prasy – tygodniki: „WTK”, „Zorza Ilustrowany tygodnik katolików”, „Kierunki”, a wśród nich najważniejszy był dziennik „Słowo Powszechne”, a także wydawnictw książkowych (Instytut Wydawniczy „Pax”)[11].
W latach stalinowskich „Pax” zmierzał do uzyskania pozycji jedynego pośrednika pomiędzy komunistyczną władzą PRL a Kościołem i zmonopolizowania pod swoją egidą środowisk katolickich. „Pax” współpracował z ruchem „księży patriotów”, atakował Episkopat Polski za rzekome dążenie do przywrócenia kapitalizmu, popierał proces biskupa Kaczmarka i uwięzienie prymasa Stefana Wyszyńskiego[12]. W latach 1953–1956 „Pax” przejął i wydawał „Tygodnik Powszechny” po tym jak poprzednia redakcja odmówiła zamieszczenia nekrologu Stalina. Książka Bolesława Piaseckiego „Zagadnienia istotne” została wpisana na kościelny indeks ksiąg zakazanych[13]. Po tym fakcie cały nakład publikacji został wycofany na polecenie autora. W porównaniu z innymi środowiskami katolickimi „Pax” najściślej realizował politykę kolejnych ekip rządzących w Polsce Ludowej, co prowadziło do konfliktów z hierarchią Kościoła katolickiego i odejścia z organizacji działaczy przeciwnych takiej działalności (np. fronda 1955, secesja 1956).
W 1957 roku po krytycznych artykułach na temat „Paxu” i Bolesława Piaseckiego w lewicowym tygodniku Po Prostu zawieszono działalność pisma. Dziennikarze oskarżyli „Pax” o „uprawianie metod mafii” i „ślepy kult wodza”.
Dążenie do kompromisu
W 1955 część działaczy ugrupowania utworzyła tzw. frondę, która zarzuciła ówczesnemu kierownictwu brak demokracji wewnętrznej, jednoosobowy sposób sprawowania władzy, niewłaściwy system nominacji. W wyniku konfliktu z kierownictwem „Pax” opuścili m.in. J. Eska, T. Mazowiecki, J. Zabłocki, I. Rutkiewicz, A. Wielowieyski, W. Wieczorek[14].
Po 1956 „Pax” przybrał bardziej kompromisowe stanowisko. Pozostając częścią systemu władzy (uczestniczył we Froncie Jedności Narodu, a następnie w Patriotycznym Ruchu Odrodzenia Narodowego) i popierając posunięcia władz, próbował jednocześnie prezentować katolickie stanowisko, zwłaszcza w takich kwestiach jak nauka społeczna Kościoła i kwestia przerywania ciąży. Po 1945, szczególnie po 1956, działało lub współdziałało z nim wielu byłych żołnierzy i oficerów AK. Stowarzyszenie prowadziło działalność wydawniczą publikując książki, które gdzie indziej nie mogły się legalnie ukazać, prowadziło jedyne w Polsce świeckie katolickie Liceum Ogólnokształcące pw. św. Augustyna w Warszawie, wspierało materialnie byłych żołnierzy AK. Prowadzono działalność kulturalną. Ponadto uzyskało przywileje gospodarcze, m.in. utworzyło własną spółdzielnię mieszkaniową.
Próba reform i wspieranie „Solidarności”
W 1979 roku po śmierci Bolesława Piaseckiego przewodniczącym Zarządu Głównego Stowarzyszenia „Pax” został Ryszard Reiff. Pod jego kierownictwem zasadniczo zmieniła się linia polityczna stowarzyszenia. W okresie powstawania „Solidarności” stowarzyszenie zdecydowanie ją poparło, a dziennik „Słowo Powszechne” stał się wówczas jednym z najwiarygodniejszych dzienników opisujących wydarzenia w PRL (obok „Głosu Wybrzeża” i „Gazety Krakowskiej”). Wprowadzenie stanu wojennego (1981–1983) spowodowało zawieszenie działalności stowarzyszenia. Przewrót, jaki został dokonany przez konserwatywnych i zastraszonych działaczy stowarzyszenia, doprowadził do odsunięcia od władzy przewodniczącego Ryszarda Reiffa i usunięcia wszystkich, którzy nie zgodzili się poprzeć stanu wojennego. Również Stowarzyszenie „Pax” nie odgrywało znaczącej roli społeczno-politycznej. Przez pewien czas, reżimowe władze PRL-u spłacały odsunięcie od władzy Reiffa i wsparcie stanu wojennego, powoływaniem na stanowiska rządowe działaczy „Pax” (np. Wincenty Lewandowski, Zenon Komender).
W III Rzeczypospolitej Stowarzyszenie „Pax” w wyniku przemian demokratycznych straciło na znaczeniu i przestało prowadzić działalność polityczną. Od 1993 roku jego kontynuacją było Stowarzyszenie „Civitas Christiana”, w 1997 roku oficjalnie uznane przez Kościół katolicki w Polsce za organizację katolicką – zmieniło wtedy nazwę na Katolickie Stowarzyszenie „Civitas Christiana”[5].
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
