Stokłosa żytnia

Stokłosa żytnia, s. kostrzeba (Bromus secalinus L.) – gatunek rośliny jednorocznej (czasami dwuletniej) z rodziny wiechlinowatych. Jest gatunkiem rodzimym w strefie umiarkowanej Eurazji. Jako gatunek introdukowany rośnie w północnej Europie, wschodniej Azji, północnej Afryce, w Australii i na obu kontynentach amerykańskich^[3]. W Polsce ma status archeofita i jest dość rozpowszechniony, zwłaszcza na południowym wschodzie^[4]. Rośnie głównie jako chwast w zbożach ozimych.

Stokłosa żytnia

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	wiechlinowce
Rodzina	wiechlinowate
Rodzaj	stokłosa
Gatunek	stokłosa żytnia
Nazwa systematyczna
Bromus secalinus L. Sp. Pl.: 76 (1753)

Morfologia

Kwiatostan w czasie owocowania

Kłosek

Łodyga

Źdźbła o wysokości do 120 cm.

Liście

Pochwy liściowe rurkowate, zaokrąglone po stronie grzbietowej, prawie nagie. Języczki liściowe mają długość od 1 do 2 mm, są lekko ząbkowane. Płaskie blaszki liściowe o długości od 10 do 25 cm, o szerokości do 10 mm, zaostrzone, szorstkie^[5].

Kwiaty

Zebrane w prostą, rozpierzchłą wiechę o długości 15–20 cm. Wiecha dość często jest jednostronna, a po przekwitnięciu zwisająca. Ma ona wydłużone gałązki z kilkoma kłoskami. Zielone, obłego kształtu kłoski mają długość 15–20 mm i składają się u różnych odmian stokłosy z 5–17 kwiatków. Ich ość rozpada się dość późno. Plewa dolna ma 3–7 nerwów, górna 5–9. Plewki w kwiatach mają długość 6,5–9 mm, a ich ość do 8 mm. Plewki dolne są na grzbiecie zaokrąglone i w okresie owocowania mają zwinięte brzegi. Plewka górna o długości mniej więcej równej długości plewki dolnej. Pylniki o długości 1–2 mm są zamknięte (klejstogamia). Roślina samopylna.

Owoc

Dość gruby ziarniak, o podwiniętych brzegach z rowkami na grzbietowej stronie.

Biologia i ekologia

Jest chwastem segetalnym rosnącym w uprawach pszenicy i żyta na wilgotnych glebach. Poza tym występuje na przydrożach i ugorach. Kwitnie od czerwca do lipca^[5]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla O. Centauretalia cyanii, Ass. Vicietum tetraspermae, Ass. Consolido-Brometum^[6]. Liczba chromosomów 2n = 28^[7].

Zagrożenia

Roślina umieszczona na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski pośród gatunków narażonych na wyginięcie (kategoria zagrożenia V)^[8].

Znaczenie i zastosowanie

• Jest chwastem zbóż znanym już z okresu neolitu. Miejscami stokłosa ta była też uprawiana jako zboże.
• Przed rozpowszechnieniem się metod chemicznego zwalczania chwastów w zbożach nasiona stokłosy żytniej miały dość znaczny udział w plonach i spożywane były razem ze zbożami, zwłaszcza w czasach prehistorycznych, gdy nie oczyszczano tak dokładnie ziarna.
• W okresach wielkiego głodu z ziarna stokłosy zbieranego na ugorach, przydrożach i w rowach sporządzano zacierkę, kaszę i wypiekano trochę gorzki, ale jadalny chleb.

Przypisy

1. Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
2. Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-12-21] (ang.).
3. Bromus secalinus L., [w:] Plants of the World Online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2024-05-05].
4. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce, AdamA. Zając (red.) i inni, Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 99, ISBN 83-915161-1-3, OCLC 831024957.
5. Jürke Grau: Trawy. Jadwiga Kozłowska (tłum.). Warszawa: Świat Książki, 1998, s. 24. ISBN 83-7129-701-7.
6. Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4. Brak numerów stron w książce
7. Bromus secalinus na Flora of China [dostęp 2014-01-28].
8. Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5. Brak numerów stron w książce

Bibliografia

• Mała Encyklopedia Rolnicza, PWRiL, Warszawa, 1964.
• Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8. Brak numerów stron w książce
• Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953. Brak numerów stron w książce
• Wykorzystanie dziko rosnących traw jako produktów zbożowych. [dostęp 2006-04-06].

Encyklopedie internetowe (takson):

• Britannica: plant/chess-plant
• SNL: rugfaks

Identyfikatory zewnętrzne:

• BioLib: 42509
• EoL: 1114244
• EUNIS: 190610
• Flora of China: 220001945
• Flora of North America: 220001945
• FloraWeb: 918
• GBIF: 2703717
• identyfikator iNaturalist: 75911
• IPNI: 394095-1
• ITIS: 40519
• NCBI: 4502
• identyfikator Plant List (Royal Botanic Gardens, Kew): kew-401862
• Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:394095-1
• Tela Botanica: 11102
• identyfikator Tropicos: 25509407
• USDA PLANTS: BRSE
• CoL: NDCY