Skały magmowe

Skały magmowe – jeden z trzech głównych typów skał (obok skał osadowych i metamorficznych) budujących skorupę ziemską, powstały wskutek krystalizacji lub zakrzepnięcia magmy w głębi skorupy ziemskiej lub lawy na powierzchni Ziemi. Geolodzy opisali ponad 700 odmian skał magmowych.

Diagram QAPF, gdzie:
- Q kwarc (Quartz)
- A skalenie alkaliczne (Alkali feldspar)
- P plagioklaz (Plagioclase)
- F skaleniowce (Feldspathoid)

Podział skał magmowych

Podział genetyczny

Skały magmowe dzieli się w zależności od głębokości zastygania oraz stosunku do skał otaczających:

• na trzy główne kategorie:
  • skały wulkaniczne – krystalizują z magmy, wydobywającej się na powierzchnię Ziemi w postaci lawy (bazalt, andezyt, melafir, trachit, latyt, dacyt, ryolit, porfir, obsydian, spilit):
    • skały efuzywne (wylewne),
    • skały ekstruzywne;
  • skały żyłowe – lamprofiry i diabazy, pegmatyty;
  • skały plutoniczne (głębinowe) – krzepnące głęboko (5-30 km) pod powierzchnią Ziemi, tworzące intruzje o znacznych rozmiarach (perydotyt, gabro, dioryt, noryt, granodioryt, sjenit, monzonit, granit, karbonatyty)

lub

• na pięć facji:
  • skały wulkaniczne (jw.);
  • skały subwulkaniczne – krzepnące na głębokości do 1 km pod powierzchnią Ziemi;
  • skały hipabisalne (hipabysalne) – krzepnące na głębokości 1–4 km pod powierzchnią Ziemi, tworzące drobne intruzje o nieznacznych rozmiarach (karbonatyty, doleryt, granofir, mikrogranit, pegmatyt, aplit, melafir, porfir, dacyt, latyt, lamprofir, ryolit);
  • skały mezoabysalne; – krzepnące na głębokości 4–10 km pod powierzchnią Ziemi;
  • skały abysalne – krzepnące na głębokości 10–15 km pod powierzchnią Ziemi.

Skały magmowe mają zwykle strukturę krystaliczną, niektóre mają strukturę porfirowatą lub porfirową, afanitową lub szklistą. Wielkość kryształów w skale zależy od szybkości krzepnięcia magmy: wolno krzepnące skały plutoniczne mają strukturę jawnokrystaliczną z kryształami o rozmiarach powyżej 5 mm, natomiast szybko krzepnące skały wulkaniczne wykazują strukturę skrytokrystaliczną (poniżej 1 mm), szklistą lub porfirową, gdy w skrytokrystalicznym lub szklistym "cieście skalnym" występują pojedyncze, wcześniej wykrystalizowane prakryształy.

Podział ze względu na skład

Skały magmowe wyróżnia się również w zależności od ich składu chemicznego i mineralnego. Podstawowym jest podział ze względu na zawartość krzemionki. Wyróżniamy skały magmowe:

• kwaśne (saliczne) – powyżej 66% SiO₂ (w górnej części diagramu QAPF – obfite w kwarc (Q));
• obojętne (pośrednie) – 53-66% SiO₂ (w środkowej części diagramu QAPF);
• zasadowe (maficzne) – 45-53% SiO₂ (w dolnej części diagramu QAPF – obfite w skaleniowce (F));
• ultrazasadowe (ultramaficzne) – poniżej 45% SiO₂;
• alkaliczne – skały zasadowe lub ultrazasadowe względnie nasycone alkaliami, a więc niedosycone krzemionką.

Podział na klasy skał

Skały powstałe z krystalizacji głównej magmy dzielimy na klasy:

• klasa perydotytu
• klasa gabra i bazaltu
• klasa diorytu
• klasa granitu i ryolitu
• klasa sjenitu i trachitu
• klasa monzonitu i latytu
• klasa fojaitu i fonolitu
• klasa teralitu i tefrytu
• klasa ijolitu i law skaleniowcowych
• klasa skał niekrzemianowych

Przykłady skał magmowych

• 
  Bazalt, z widocznym ciosem termicznym - przykład skały wylewnej zasadowej
• 
  Porfir - przykład skały wylewnej bądź żyłowej kwaśnej bądź zasadowej
• 
  Porfir
• 
  Aplogranit - przykład kwaśnej skały żyłowej
• 
  Diabaz - przykład zasadowej skały żyłowej, o składzie mineralnym zbliżonym do bazaltu
• 
  Pegmatyt - przykład kwaśnej skały żyłowej lub magmowej
• 
  Pegmatyt - przerosty pismowe
• 
  Pegmatyt
• 
  Czarnokit - kwaśna głębinowa skała magmowa
• 
  Granit - przykład skały kwaśnej głębinowej
• 
  Rapakivi - przykład skały kwaśnej głębinowej
• 
  Dioryt - przykład głębinowej skały obojętnej
• 
  Sjenit – przykład obojętnej skały głębinowej
• 
  Gabro - przykład głębinowej skały zasadowej
• 
  Gabro o budowie ofitowej
• 
  Hornblendyt - przykład skały głębinowej ultrazasadowej

Formy skał magmowych

Magma, przemieszczając się i zastygając w różnych warunkach temperatury, składu, ciśnienia i charakteru otoczenia, może tworzyć ciała skalne o różnej formie, w odniesieniu do otaczających skał. Ich rozróżnianie jest bardzo ważne dla uzyskania pełnego obrazu sytuacji geologicznej.

Osobny artykuł: intruzja.

Zobacz też

• Diagram QAPF
• skały melanokratyczne, skały leukokratyczne

Linki zewnętrzne

• Skały magmowe

Kontrola autorytatywna (skała):

• LCCN: sh85114769
• GND: 4036974-2
• NDL: 00565095
• BnF: 11949164c
• BNCF: 10242
• NKC: ph116651
• J9U: 987007541364305171

Encyklopedie internetowe:

• Britannica: science/igneous-rock
• The Canadian Encyclopedia: igneous-rock
• Universalis: roches-classification-roches-magmatiques
• ЕСУ: 60229
• SNL: magmatiske_bergarter