Połownictwo

Połownictwo (ang. sharecropping, fr. métayage, hiszp. aparcería, ros. издoльщина) – forma dzierżawy ziemi i gospodarstw, w której właściciel ziemi otrzymuje tytułem czynszu część zbiorów (od 1/3 do 3/4) od dzierżawcy (połownika). Polska nazwa pochodzi od oddawania połowy zbioru.

W Attyce przed reformami Solona pracujący na polach należących do eupatrydów zwani byli hektemoroi (gr. ἑκτήμοροι, „sześcioczęściowcy“). Znaczenie nazwy jest sporne. Według Arystotelesa (Ustrój Aten, 2) szóstą część zbiorów mogli zatrzymać dla siebie, zdaniem Plutarcha (Biografia Solona, 13) szóstą część stanowiła wnoszona danina. Bardziej prawdopodobna wydaje się wersja druga^[1].

Heloci meseńscy musieli oddawać połowę plonów^[2].

W starożytnym Rzymie instytucja taka nosiła nazwę colonia partiaria, zaś dzierżawca zwany był colonus partiarius^[3] (od łac. colere 'uprawiać (ziemię); zamieszkiwać' i pars dopełniacz partis 'część').

Połownictwo było charakterystyczne dla ustroju feudalnego (p. renta feudalna). Rozwinęło się również w Stanach Zjednoczonych po zniesieniu niewolnictwa^[4] i w niektórych krajach Ameryki Łacińskiej. Obecnie utrzymuje się głównie w krajach Bliskiego i Dalekiego Wschodu, gdzie zastępowane jest nowoczesnymi formami dzierżawy.

Konwencja MOP Nr 141 z 23 czerwca 1975 dotycząca organizacji pracowników rolnych wymaga, by strony jej zapewniły swobodę zrzeszania wszystkich pracowników rolnych, w tym także pracujących na własny rachunek, jak dzierżawców, połowników i drobnych właścicieli ziemskich (art. 2)^[5]. Konwencja Nr 150 z 26 czerwca 1978 dotycząca roli, zadań i organizacji administracji pracy w art. 7 przewiduje popieranie rozszerzania zadań systemu administracji pracy przez obejmowanie nimi działalności, wykonywanej we współpracy z innymi właściwymi organami, a dotyczącej warunków pracy i życia zawodowego tych kategorii pracowników, którzy w świetle prawa nie wykonują pracy najemnej, takich jak: a) rolnicy, którzy nie zatrudniają pracowników obcych, połownicy i pracownicy rolni podobnych kategorii^[6].

Kodeks cywilny w art. 693 głosi: § 1. Przez umowę dzierżawy wydzierżawiający zobowiązuje się oddać dzierżawcy rzecz do używania i pobierania pożytków przez czas oznaczony lub nie oznaczony, a dzierżawca zobowiązuje się płacić wydzierżawiającemu umówiony czynsz. § 2. Czynsz może być zastrzeżony w pieniądzach lub świadczeniach innego rodzaju. Może być również oznaczony w ułamkowej części pożytków. Kodeks zabrania świadczeń niewspółmiernych w art. 388. § 1: Jeżeli jedna ze stron, wyzyskując przymusowe położenie, niedołęstwo lub niedoświadczenie drugiej strony, w zamian za swoje świadczenie przyjmuje albo zastrzega dla siebie lub dla osoby trzeciej świadczenie, którego wartość w chwili zawarcia umowy przewyższa w rażącym stopniu wartość jej własnego świadczenia, druga strona może żądać zmniejszenia swego świadczenia lub zwiększenia należnego jej świadczenia, a w wypadku gdy jedno i drugie byłoby nadmiernie utrudnione, może ona żądać unieważnienia umowy. (p. też bezpodstawne wzbogacenie).

Przypisy

1. Ewa Wipszycka, Benedetto Bravo Historia starożytnych Greków, tom I, 1988, s. 37.
2. "Tyrtajos mówi o czasach przed drugą wojną meseńską, że Meseńczycy musieli oddawać połowę plonów, co przy niskiej wówczas wydajności ziemi musiało być bardzo ciężkie, pozostawiano helotom minimum niezbędne do biologicznego przetrwania. Natomiast Plutarch wspomina o stałej daninie w naturze od helotów lakońskich, której wysokości nie wolno było podnosić. Była to wersja dla helotów znacznie dogodniejsza" (tamże, s. 223).
3. Digesta 19,2,25,6 przekład ang. Czynsz dzierżawny był tutaj określony w naturze i to elastycznie, w proporcji do zbiorów (np. 1/3 dla wydzierżawiającego, 2/3 dla dzierżawcy). Taka umowa przypomina raczej spółkę, w której jeden wnosi kapitał, a drugi pracę i obydwaj uczestniczą proporcjonalnie w zyskach i stratach. (Kazimierz Kolańczyk, Prawo rzymskie § 135.3 Najem)
4. "Właściciele dużych farm lub plantacji, nie dość zasobni, by móc przywrócić dawną świetność swoim majątkom, nie na tyle jednak ubodzy, aby się ich całkowicie wyzbyć, bardzo często decydowali się na wydzierżawienie części należącej do nich ziemi." Dzierżawcą zostawał zwykle były niewolnik "który, nie znajdując innego zajęcia, a zarazem nie chcąc opuścić regionu, skwapliwie decydował się za podstawowe narzędzia i ziarno siewne płacić połową zbieranych plonów." (Krzysztof Michałek, Na drodze ku potędze, 1991, s. 66)
5. Rural Workers' Organisations Convention, przekład polski: Dz.U. z 1994 r. nr 22, poz. 76. P. też: Tenants and Share-croppers Recommendation, Zalecenie MOP nr 132 z 1968 dotyczące poprawy warunków życia i pracy dzierżawców, połowników oraz pracowników rolnych podobnych kategorii
6. Labour Administration Convention, przekład polski.

Kontrola autorytatywna (system of agriculture):

• LCCN: sh85121129
• BNE: XX541347
• J9U: 987007536440005171

Encyklopedie internetowe:

• Britannica: topic/sharecropping
• Catalana: 0122104, 0193299