Płyta nagrobna Elżbiety wołogoskiej w Bergen – kamienna, dobrze zachowana płyta o tradycyjnym kształcie pochodząca z ok. 1473 r., o wymiarach 237 cm (wysokość) × 124 cm (szerokość), wmurowana w ścianie zachodniej części kruchty dawnego kościoła cysterek (Kościół Mariacki) w Bergen na Rugii, na której to płycie wyryto, obwiedziony napisem: Anno d(omi)ni / m cccc • lxxiii • fe(r)ia • q(ua)rta • post • iudica • obiit / Jllust(ri)s • p(ri)nceps / et • do(min)a • d(omi)na • Elisabet • abbatissa i(n) berg(en) ora p(ro) ea, wizerunek Elżbiety, córki księcia wołogoskiego Warcisława IX, przełożonej zgromadzenia w latach 1460–1473.
Szybkie fakty Data powstania, Wymiary ...
Zamknij
Nagrobna płyta wapienna opatki Elżbiety pochodząca z ok. 1473 r. pierwotnie znajdowała się w prezbiterium dawnego kościoła cysterek (Kościół Mariacki) w Bergen na Rugii, choć jeszcze w latach 90. XIX w. wątpiono, czy znajdowała się ona nad jej miejscem spoczynku, ale nie wykluczano już tego. Wtórnie (prawdopodobnie w 1896 lub 1897 r.) została wmurowana we wschodnią ścianę zachodniej kruchty tego kościoła, w lewej jej części. Płyta dobrze zachowana, o tradycyjnym kształcie, wysoka jest na 237 cm, a jej szerokość to 124 cm. Postać zmarłej 7 kwietnia 1473 r. opatki – córki księcia wołogoskiego Gryfity Warcisława IX i Zofii, najprawdopodobniej z książąt sasko-lauenburskich, przełożonej tamtejszych cysterek co najmniej od 5 stycznia 1460 r. aż do swojej śmierci – wyryta jest w pełnej postaci, odziana w habit, pod baldachimem (nad lewym ramieniem postaci brak motywu kwiatowego), w prawym ręku dzierży oznakę swojej godności – pastorał, w lewej zaś liber caudatus(inne języki). Wyobrażenie to nie posiada z racji czasu powstania oraz użytego materiału cech indywidualnych, jest przedstawieniem typowym. Wokół przedstawienia figuralnego, jak było wówczas w zwyczaju, znajduje się wstęga (o szerokości 9,5 cm) z inskrypcją łacińską zapisaną minuskulnym gotykiem z takimiż wersalikami, umiejscowioną w zagłębieniu między dwoma kamiennymi listwami: Anno d(omi)ni / m cccc • lxxiii • fe(r)ia • q(ua)rta • post • iudica • obiit / Jllust(ri)s • p(ri)nceps / et • do(min)a • d(omi)na • Elisabet • abbatissa i(n) berg(en) ora p(ro) ea, tj. Roku pańskiego 1473 w środę po [niedzieli] Judica zmarła oświecona księżna i pani, pani Elżbieta, opatka w Bergen, módl się za nią. Napis rozpoczyna się w górnej lewej części zabytku. Słowa oddzielone są czworokątami. W narożach przedstawienia pomieszczono opatrzone symbolami ewangelistów medaliony. Napis w dolnej części płyty (wraz z tym fragmentem przedstawienia) jest częściowo wytarty[1].
Litery długie wystają znacząco poza pole środkowe. Charakterystyczny jest kształt majuskulnych liter A – pseudouncjalne, z pogrubioną lewą linią ukośną, oraz E – zaokrąglone wewnętrznie i o znacznie wykraczających w pola wydłużeń górnych i dolnych szeryfach, oraz minuskulnych a – zróżnicowanych graficznie, ale dwudzielnych, r – ograniczone do łuku i ponad nim umieszczonego czworokąta, oraz x – o lewej kresce umieszczonej pionowo. Po wyrazie d(omi)ni wyryty został krzyż rombowy, natomiast w zakończeniu drugiej części inskrypcji, po słowie obiit znajdują się trzy czworokąty. W wyrazie do(min)a nadpisane a zostało ukazane jedynie przez dwa czworokąty; podobnie uczyniono w wyrazie ora. Natomiast wyraz pro wyryty został w formie znaku specjalnego niewłaściwego wywodzącego się ze skrótów prawniczych (notae iuris). Istnieje możliwość odczytu wyrazu q(ua)rta, jako q(u)i(n)ta, jest to jednak lekcja mniej prawdopodobna[2].
Johann David Fabarius w swojej publikacji z 1738 r. odczytał końcowy fragment inskrypcji jako Bergensis oratorii Priorissa[3]. Ze względu na znaczne wytarcie dolnej partii płyty i ten fragment inskrypcji (Jllust(ri)s • p(ri)nceps) był odczytywany różnorodnie[2]. Odczyt Johanna Jacoba Grümbkego w wydaniach jego książek z 1819 r. i z 1833 r. (poza podstawianiem pod znak krzyża wyrazu cruciati tylko w tej drugiej pozycji i błędnym rozwiązaniem dnia śmierci – 8 kwietnia) był następujący: i(n) monast(erio) p(ri)ncip(issa) et ducissa (ten ostatni wyraz pomimo odczytu do); dodatkowo odczytywał on końcową partię inskrypcji jako orate pro ea[4]. Identyczny zapis podał Julius Bentley Løffler w swoim artykule z 1873 r. o kościele w Bergen, a powtórzył go też w 1879 r. tłumacz tego artykułu na język niemiecki – Gottlieb von Rosen[5]. Właściwie przytoczył w tej formie inskrypcję Alfred Haas i w swoim artykule z 1891 r., i w książce z 1893 r. – jedyną różnicą był zapis du(cissa), jak również błędnie (8 kwietnia) rozwiązana data śmierci[6]. Powtórzył też ten odczyt w 1897 r. w swoim artykule Martin Wehrmann, ale właściwie rozwiązał datę śmierci (7 kwietnia)[7]. Nowego odczytu inskrypcji dokonał w tym samym, 1897 r. Ernst von Haselberg w opracowanym przez siebie katalogu zabytków rejencji stralsundzkiej. Pierwsza część inskrypcji przyjęła formę: Anno d(omi)ni †, natomiast ta w dolnym fragmencie płyty: i(n) m(o)n(a)s(terio) p(r)iori(ssa) et do(minarum), w tym drugim fragmencie błędną, ponieważ skutkowała zaistnieniem podwójnego nazewnictwa – priorissa oraz abbatissa. W wydawnictwie tym zamieszczono też po raz pierwszy rysunek płyty[8]. Przychylił się do tego ostatniego odczytu w swoim (pozbawionym atrybucji) artykule z 1898 r. Martin Wehrmann jako do bardziej wiarogodnego[9]. Podobnie w popularnym wydawnictwie albumowym o pomorskich zabytkach zastosowano odczyt Haselberga[10]. Odmiennie – w 1924 r., w pierwszym tomie swojej książki o pomorskich instytucjach kościelnych – odniósł się do problemu odczytu Hermann Hoogeweg. Uznał on, że tekst w dolnej części płyty jest zbyt nieczytelny, a odczyt tego fragmentu przez Grümbkego i Haasa jest lepszy niż Haselberga. Odmiennie niż poprzednicy dokonał odczytu następujących po tym fragmencie wyrazów et do(mina)[11]. W 1990 r. Maria Glińska błędnie podała pierwszą część inskrypcji w odczycie Haasa jako: pria grta zamiast feia qrta[12].
Die Inschriften des Landkreises Rügen, zebrał i oprac. J. Zdrenka, Berlin–Wiesbaden 2002, s. 41-42; M. Glińska, Książęce fundacje w zakresie rzeźby kamiennej, [w:] Mecenat artystyczny książąt Pomorza Zachodniego. Materiały z sesji Oddziału Szczecińskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki w Zamku Królewskim w Warszawie 21–22 listopada 1986 r., Szczecin 1990, s. 77, 94, przyp. 9: tu błędna identyfikacja osoby przedstawionej jako siostry Bogusława X Wielkiego, a więc i błędna osoba fundatora płyty; A. Haas, Mittelalterliche Grabsteine auf Rügen, „Monatsblätter herausgegeben von der Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Altethumskunde”, 5, 1891, s. 51; H. Hannes, Bildnisse der pommerschen Herzoginnen, [w:] Die Herzöge von Pommern. Zeugnisse der Herrschaft des Greifenhauses, red. N. Buske, J. Krüger, R.-G. Werlich, Wien–Köln–Weimar 2012, s. 33-34; E. Rymar, Rodowód książąt pomorskich, wyd. II, Szczecin 2005, s. 376-377, 561; E. von Haselberg, Die Baudenkmäler des Regierungs-Bezirks Stralsund, H. 4: Der Kreis Rügen, Stettin 1897, s. 275, 276; J. Zdrenka, Inskrypcje na zabytkach Rugii do końca XVIII wieku, Gdańsk 2001, s. 117-118: nieco odmienny odczyt: Anno d(omi)ni mcccc lxiii f(e)ria q(ua)rta post iudica obiit Jllust(ri)s p(ri)nceps et do(mina) d(omi)na Elisabet abbatissa i(n) berg(en) ora p(ro) ea, tu też datacja na 1473 r. Die Inschriften des Landkreises Rügen, zebrał i oprac. J. Zdrenka, Berlin–Wiesbaden 2002, s. 42.
Die Inschriften des Landkreises Rügen, zebrał i oprac. J. Zdrenka, Berlin–Wiesbaden 2002, s. 42; J.D. Fabarius, Nöthige Erläuterung des Alten und Neuen Rügens, betreffend die Praepositur Bergen und die darunter gehörige Parochien, mit einer Fortsetzung bis auf gegenwärtige Zeit aus glaubwürdigen Urkunden zusammen getragen, Greiffswald und Stralsund 1738, s. 15.
Die Inschriften des Landkreises Rügen, zebrał i oprac. J. Zdrenka, Berlin–Wiesbaden 2002, s. 42; J.J. Grümbke, Gesammelte Nachrichten zur Geschichte des ehemaligen Cisterzienser Nonnenklosters Sct. Maria in Bergen auf der Insel Rügen, Stralsund 1833, s. 43; J.J. Grümbke, Neue und genaue geographisch-statistisch-historische Darstellungen von der Insel und dem Fürstenthume Rügen, Th. 1, Berlin 1819, s. 179
Die Inschriften des Landkreises Rügen, zebrał i oprac. J. Zdrenka, Berlin–Wiesbaden 2002, s. 42; J.B. Løffler, Bergen Klosterkirke paa Rygen, et Dansk Mindesmærke fra Valdemarernes Tid, „Aarbøger for Nordisk Oldkyndighed og Historie”, 1873, s. 351, przyp. 4; J.L. Löffler, Die Klosterkirche zu Bergen auf Rügen, uebersetzt von G. von Rosen, „Baltische Studien” 29, 1879, s. 110, przyp. 29.
Die Inschriften des Landkreises Rügen, zebrał i oprac. J. Zdrenka, Berlin–Wiesbaden 2002, s. 42; A. Haas, Beiträge zur Geschichte der Stadt Bergen auf Rügen, Bergen 1893, s. 22-23; A. Haas, Mittelalterliche Grabsteine auf Rügen, „Monatsblätter herausgegeben von der Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Altethumskunde”, 5, 1891, s. 51.
Die Inschriften des Landkreises Rügen, zebrał i oprac. J. Zdrenka, Berlin–Wiesbaden 2002, s. 42; M. Wehrmann, Pommersche Herzoginnen in Nonnenklöstern, „Monatsblätter herausgegeben von der Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Altethumskunde”, 11, 1897, s. 56.
Die Inschriften des Landkreises Rügen, zebrał i oprac. J. Zdrenka, Berlin–Wiesbaden 2002, s. 42; E. von Haselberg, Die Baudenkmäler des Regierungs-Bezirks Stralsund, H. 4: Der Kreis Rügen, Stettin 1897, s. 275-276; H. Hoogeweg, Die Stifter und Klöster der Provinz Pommern, Bd. 1, Stettin 1924, s. 116; .
Die Inschriften des Landkreises Rügen, zebrał i oprac. J. Zdrenka, Berlin–Wiesbaden 2002, s. 42; E. von Haselberg, Die Baudenkmäler des Regierungs-Bezirks Stralsund, H. 4: Der Kreis Rügen, Stettin 1897, s. 275-276; M. Wehrmann, Herzogin Elisabeth, Aebtissin in Crummin und Bergen, „Monatsblätter herausgegeben von der Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Altethumskunde”, 12, 1898, s. 126-127.
Album Pommerscher Bau- und Kunstdenkmäler, wyd. „Stettiner Neueste Nachrichten”, Stettin 1899, s. 267: tu błędnie wydrukowana: mccclxxxiii i rozwiązana data: 1483; Die Inschriften des Landkreises Rügen, zebrał i oprac. J. Zdrenka, Berlin–Wiesbaden 2002, s. 42.
Die Inschriften des Landkreises Rügen, zebrał i oprac. J. Zdrenka, Berlin–Wiesbaden 2002, s. 42; H. Hoogeweg, Die Stifter und Klöster der Provinz Pommern, Bd. 1, Stettin 1924, s. 116.
- Die Inschriften des Landkreises Rügen, zebrał i oprac. J. Zdrenka, Berlin–Wiesbaden 2002, s. 42; M. Glińska, Książęce fundacje w zakresie rzeźby kamiennej, [w
- ] Mecenat artystyczny książąt Pomorza Zachodniego. Materiały z sesji Oddziału Szczecińskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki w Zamku Królewskim w Warszawie 21–22 listopada 1986 r., Szczecin 1990, s. 94, przyp. 9; A. Haas, Mittelalterliche Grabsteine auf Rügen, „Monatsblätter herausgegeben von der Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Altethumskunde”, 5, 1891, s. 51.
- Album Pommerscher Bau- und Kunstdenkmäler, wyd. „Stettiner Neueste Nachrichten”, Stettin 1899 (wersja elektroniczna: ).
- Die Inschriften des Landkreises Rügen, zebrał i oprac. J. Zdrenka, Berlin–Wiesbaden 2002 (Die deutschen Inschriften, Berliner Reihe 8; Die deutschen Inschriften 55).
- Fabarius J.D., Nöthige Erläuterung des Alten und Neuen Rügens, betreffend die Praepositur Bergen und die darunter gehörige Parochien, mit einer Fortsetzung bis auf gegenwärtige Zeit aus glaubwürdigen Urkunden zusammen getragen, Greiffswald und Stralsund 1738 (wersja elektroniczna: ).
- Glińska M., Książęce fundacje w zakresie rzeźby kamiennej, [w:] Mecenat artystyczny książąt Pomorza Zachodniego. Materiały z sesji Oddziału Szczecińskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki w Zamku Królewskim w Warszawie 21–22 listopada 1986 r., Szczecin 1990, s. 75-102.
- Grümbke J.J., Gesammelte Nachrichten zur Geschichte des ehemaligen Cisterzienser Nonnenklosters Sct. Maria in Bergen auf der Insel Rügen, Stralsund 1833 (wersja elektroniczna: ).
- Grümbke J.J., Neue und genaue geographisch-statistisch-historische Darstellungen von der Insel und dem Fürstenthume Rügen, Th. 1, Berlin 1819 (wersja elektroniczna: ).
- Haas A., Beiträge zur Geschichte der Stadt Bergen auf Rügen, Bergen 1893 (dod. do czasopisma „Anzeiger für die Stadt Bergen und die Insel Rügen”).
- Haas A., Mittelalterliche Grabsteine auf Rügen, „Monatsblätter herausgegeben von der Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Altethumskunde”, 5, 1891, s. 49-53, 65-68 (wersja elektroniczna czasopisma: ).
- Hannes H., Bildnisse der pommerschen Herzoginnen, [w:] Die Herzöge von Pommern. Zeugnisse der Herrschaft des Greifenhauses, red. N. Buske, J. Krüger, R.-G. Werlich, Wien–Köln–Weimar 2012 (Veröffentlichungen der Historischen Kommission für Pommern. Reihe V: Forschungen zur pommerschen Geschichte 45), s. 29-48.
- Haselberg E. von, Die Baudenkmäler des Regierungs-Bezirks Stralsund, H. 4: Der Kreis Rügen, Stettin 1897 (wersja elektroniczna: ).
- Hoogeweg H., Die Stifter und Klöster der Provinz Pommern, Bd. 1, Stettin 1924 (wersja elektroniczna: ).
- Løffler J.B., Bergen Klosterkirke paa Rygen, et Dansk Mindesmærke fra Valdemarernes Tid, „Aarbøger for Nordisk Oldkyndighed og Historie”, 1873, s. 321-360 (wersja elektroniczna czasopisma: ).
- Löffler J.L., Die Klosterkirche zu Bergen auf Rügen, uebersetzt von G. von Rosen, „Baltische Studien” 29, 1879, s. 77-114 (wersja elektroniczna czasopisma: ).
- Rymar E., Rodowód książąt pomorskich, wyd. II, Szczecin 2005.
- Wehrmann M., Herzogin Elisabeth, Aebtissin in Crummin und Bergen, „Monatsblätter herausgegeben von der Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Altethumskunde”, 12, 1898, s. 125-127 (wersja elektroniczna czasopisma: ).
- Wehrmann M., Pommersche Herzoginnen in Nonnenklöstern, „Monatsblätter herausgegeben von der Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Altethumskunde”, 11, 1897, s. 54-57 (wersja elektroniczna czasopisma: ).
- Zdrenka J., Inskrypcje na zabytkach Rugii do końca XVIII wieku, Gdańsk 2001 (Rozprawy i Materiały z Dziedziny Nauk Dających Poznawać Źródła Historyczne 1).
