Lista krążowników liniowych

W pierwszej połowie XX wieku wiele krajów zbudowało lub planowało budowę krążowników liniowych: dużych jednostek floty cechujących się dużą prędkością maksymalną, ale opancerzeniem słabszym w porównaniu do pancerników z generacji drednotów. Pierwsze krążowniki liniowe (typu Invincible) powstały na skutek działań brytyjskiego Pierwszego Lorda Morskiego Johna Fishera i pojawiły się w 1908, dwa lata po rewolucyjnym pancerniku HMS „Dreadnought”^[1]. W tym samym roku Niemcy odpowiedziały własnym krążownikiem SMS „Von der Tann”^[2]. W ciągu kolejnej dekady Wielka Brytania i Niemcy zbudowały odpowiednio kolejnych dwanaście i sześć krążowników liniowych^[3]. Inne marynarki dołączyły do nich: HMAS „Australia” weszła do służby w Royal Australian Navy w 1913^[4], Japonia zbudowała cztery jednostki typu Kongō w latach 1911–1915^[5], a w drugiej połowie 1912 Rosja położyła stępki czterech jednostek typu Izmaił, które jednak nie zostały nigdy ukończone^[6]. Dwa inne kraje rozważały wprowadzenie do służby krążowników liniowych, ale nie zakończyły tego procesu: Francja rozważała kilka projektów studyjnych w 1913 i 1914^[7], a Stany Zjednoczone zamówiły sześć jednostek typu Lexington w 1916, których budowa w tej formie nie została nigdy zakończona^[8].

Brytyjskie i niemieckie krążowniki liniowe były używane bardzo intensywnie w czasie I wojny światowej (1914-1918), uczestniczyły między innymi w bitwach koło Helgolandu i na Dogger Bank oraz największej – bitwie jutlandzkiej (31 maja – 1 czerwca 1916), w czasie której jeden niemiecki i trzy brytyjskie krążowniki liniowe zostały zatopione^[9]. Japońskie krążowniki liniowe nie brały udziału w walkach, ponieważ niemiecka obecność morska na Pacyfiku została zniszczona przez Wielką Brytanię w pierwszych miesiącach konfliktu. Wielka Brytania i Niemcy próbowały zbudować dodatkowe krążowniki liniowe w czasie wojny – odpowiednio jednostki typu Admiral oraz Mackensen i Ersatz Yorck – ale zmiana priorytetów na korzyść mniejszych jednostek spowodowała, że żaden nowy krążownik nie został ukończony^[10]. Wraz z końcem wojny niemiecka Hochseeflotte została internowana, a następnie jej jednostki zostały samozatopione w Scapa Flow^[11].

Zaraz po I wojnie światowej Wielka Brytania, Japonia i Stany Zjednoczone rozważały budowę nowych krążowników liniowych – odpowiednio jednostki typu G3, Amagi i ulepszoną wersję Lexington. Mając nadzieję uniknąć kolejnego rujnującego państwa wyścigu zbrojeń, te trzy państwa, wraz z Francją i Włochami, podpisały traktat waszyngtoński w 1922. Wprowadzał on moratorium na budowę nowych jednostek. Klauzule w traktacie dawały jednak Wielkiej Brytanii, Japonii i USA szansę przebudowy kilku ich krążowników liniowych na lotniskowce^[12][13][14]. Jedynie kilka krążowników liniowych przetrwało ograniczenia sił. W latach 30. XX wieku kilka marynarek rozważało budowę nowych jednostek określanych jako „zabójcy krążowników” (ang. cruiser killer), wśród nich były Niemcy z jednostkami typu O, Holendrzy z projektem 1047 oraz ZSRR z projektem 69 (Kronsztad). Wybuch II wojny światowej we wrześniu 1939 wstrzymał jednak wszystkie te projekty^[15].

W czasie wojny ocalałe krążowniki liniowe brały często udział w akcjach i wiele z nich zostało zatopionych. Cztery japońskie krążowniki typu Kongō zostały przebudowane na szybkie krążowniki w latach 30. XX wieku, ale wszystkie zostały zatopione w czasie konfliktu^[16]. Z trzech brytyjskich krążowników liniowych znajdujących się w służbie HMS „Hood” i HMS „Repulse” zostały zatopione, ale HMS „Renown” przetrwał wojnę^[17][18]. Jedynym innym ocalałym krążownikiem liniowym po zakończeniu II wojny światowej był ex-niemiecki SMS „Goeben”, który został przekazany Turcji w czasie I wojny światowej i przemianowano go na „Yavuz Sultan Selim”^[19].

Zaproponowano także kilka nowych typów jednostek, w tym amerykański typ Alaska oraz japoński projekt B-65. Jednostki typu Alaska były oficjalnie klasyfikowane jako „wielkie krążowniki”, ale wielu historyków morskich określa je mianem krążowników liniowych. Jedynie dwie amerykańskie jednostki zostały zbudowane przed końcem wojny^[20]. W realiach powojennego ograniczania sił „Renown” i dwie jednostki typu Alaska zostały wycofane ze służby, a później zezłomowane^[18][21]. „Yavuz Sultan Selim” – ostatni ocalały krążownik liniowy na świecie – dotrwał do początku lat 70. XX wieku, gdy został także wysłany do stoczni złomowej^[19]. Jedynie ZSRR rozważało budowę nowych krążowników liniowych po II wojnie światowej. Stępki trzech jednostek projektu 82 (Stalingrad), popieranych silnie przez Stalina, zostały położone na początku lat 50. XX wieku, ale ich budowa została przerwana po śmierci dyktatora w 1953^[22].

Legenda

SMS „Von der Tann” – pierwszy niemiecki krążownik liniowy

Lista typów krążowników liniowych zawiera wszystkie krążowniki ułożone chronologicznie według daty wejścia do służby. Typy, które nie weszły do służby są ułożone według daty przerwania budowy lub ostatnich prac nad projektem^[a].

Artyleria główna	Liczba i kaliber dział artylerii głównej.
Wyporność	Pełna wyporność okrętu
Napęd	Liczba śrub napędowych, typ napędu, prędkość maksymalna
Służba	Data rozpoczęcia budowy, wejścia do służby oraz jego los
Położenie stępki	Data położenia stępki
Wejście do służby	Data wejścia do służby[b]

Wielka Brytania

Osobny artykuł: Lista krążowników liniowych Royal Navy.

Okręt	Artyleria główna	Opancerzenie	Wyporność	Napęd	Służba
					Położenie stępki	Wejście do służby	Los
HMS „Invincible”	8 × 305 mm[26]	152 mm[27]	20 420 długich ton (20 748 t)[28]	4 śruby, turbiny parowe, 25 węzłów[29]	2 kwietnia 1906[30]	20 marca 1909[30]	eksplodował w czasie bitwy jutlandzkiej 31 maja 1916[31]
HMS „Inflexible”					5 lutego 1906[30]	20 października 1908[30]	sprzedane na złom 1 grudnia 1921[31]
HMS „Indomitable”					1 marca 1906[30]	20 czerwca 1908[30]
HMS „Indefatigable”	8 × 305 mm[26]	152 mm[27]	22 430 długich ton (22 790 t)[28]	4 śruby, turbiny parowe, 25 węzłów[29]	23 lutego 1909[30]	24 lutego 1911[30]	eksplodował w czasie bitwy jutlandzkiej 31 maja 1916[31]
HMS „New Zealand”					20 czerwca 1910[30]	19 listopada 1912[30]	sprzedany na złom, 19 grudnia 1922[32]
HMS „Lion”	8 × 343 mm[26]	229 mm[27]	30 820 długich ton (31 315 t)[28]	4 śruby, turbiny parowe, 28 węzłów[29]	29 listopada 1909[30]	4 czerwca 1912[30]	sprzedany na złom, 31 stycznia 1924[32]
HMS „Princess Royal”					2 maja 1910[30]	14 listopada 1912[30]	złomowany, proces rozpoczęto 13 sierpnia 1923[32]
HMS „Queen Mary”	8 × 343 mm[26]	229 mm[27]	31 844 długich ton (32 355 t)[33]	4 śruby, turbiny parowe, 28 węzłów[29]	6 marca 1911[30]	4 września 1913[30]	eksplodował w czasie bitwy jutlandzkiej 31 maja 1916[32]
HMS „Tiger”	8 × 343 mm[26]	229 mm[27]	33 260 długich ton (33 794 t)[33]	4 śruby, turbiny parowe, 28 węzłów[29]	6 czerwca 1912[30]	3 października 1914[30]	sprzedany na złom w lutym 1932[32]
HMS „Renown”	6 × 381 mm[26]	152 mm[34]	32 220 długich ton (32 737 t)[35]	4 śruby, turbiny parowe, 31,5 węzła[29]	25 stycznia 1915[36]	20 września 1916[36]	sprzedany na złom w sierpniu 1948[32]
HMS „Repulse”					25 stycznia 1915[36]	14 listopada 1916[36]	zatopiony przez japoński atak lotniczy 10 grudnia 1941[32]
HMS „Courageous”	4 × 381 mm[26]	51 mm[34]	22 560 długich ton (22 922 t)[35]	4 śruby, turbiny parowe, 32 węzły[29]	28 marca 1915[36]	28 października 1916[36]	zatopiony przez U-29 17 września 1939[32]
HMS „Glorious”					1 maja 1915[36]	14 października 1916[36]	zatopiony przez niemieckie pancerniki „Scharnhorst” i „Gneisenau” 8 czerwca 1940[32]
HMS „Furious”	2 × 457 mm[26]		22 890 długich ton (23 257 t)[35]		8 czerwca 1915[36]	26 czerwca 1917[36]	sprzedany na złom 15 marca 1948[32]
HMS „Hood”	8 × 381 mm[26]	305 mm[34]	46 680 długich ton (47 429 t)[35]	4 śruby, turbiny parowe, 31 węzłów[29]	1 września 1916[36]	15 maja 1920[36]	zatopiony przez pancernik „Bismarck” 24 maja 1941
HMS „Anson”					9 listopada 1916[36]	projekt zawieszony w marcu 1917[37]	anulowany 27 lutego 1919[38]
HMS „Howe”					16 października 1916[36]
HMS „Rodney”					9 października 1916[36]
Krążowniki liniowe typu G3	9 × 406 mm[39]	356 mm[39]	53 909 długich ton (54 774 t)[39]	4 śruby, turbiny parowe, 31 węzłów[39]	zamówione 26 października 1921[40]	anulowany w lutym 1922[41]

Niemcy

Osobny artykuł: Lista niemieckich krążowników liniowych.

Okręt	Artyleria główna	Opancerzenie	Wyporność	Napęd	Służba
					Położenie stępki	Wejście do służby	Los
SMS „Von der Tann”	8 × 28 cm SK L/45[42]	25 cm[43]	21 300 t (21 000 długich ton)[43]	4 śruby napędowe, turbiny parowe systemu Parsonsa(inne języki), prędkość maksymalna 27,75 w.[42]	21 marca 1908[44]	1 września 1910[44]	samozatopiony w Scapa Flow 21 czerwca 1919, wrak podniesiono w latach 30. XX w. i zezłomowano w Rosyth[42]
SMS „Moltke”	10 × 28 cm SK L/50[42]	28 cm[42]	25 400 t (25 000 długich ton)[42]	4 śruby napędowe, turbiny parowe Parsonsa, prędkość maksymalna 28,4 w.[42]	7 grudnia 1908[45]	30 sierpnia 1911[45]	samozatopiony w Scapa Flow 21 czerwca 1919, wrak podniesiono w 1927 i zezłomowano w Rosyth[46]
SMS „Goeben”				4 śruby napędowe, turbiny parowe Parsonsa, prędkość maksymalna 28 w.[42]	28 sierpnia 1909[45]	2 lipca 1912[45]	przekazany Imperium Osmańskiemu, 16 sierpnia 1914, zezłomowany w 1973[46]
SMS „Seydlitz”	10 × 28 cm[47]	30,5 cm[42]	28 550 t (28 100 długich ton)[46]	4 śruby napędowe, turbiny parowe Parsonsa, prędkość maksymalna 28,1 w[47]	4 lutego 1911[48]	22 maja 1913[48]	samozatopiony w Scapa Flow 21 czerwca 1919, wrak podniesiono w 1928 i zezłomowano w Rosyth[47]
SMS „Derfflinger”	8 × 30,5 cm SK L/50[49]		31 200 t (30 700 długich ton)[47]	4 śruby napędowe, turbiny parowe Parsonsa, prędkość maksymalna 25,5 w[47]	30 marca 1912[50]	1 września 1914[50]	samozatopiony w Scapa Flow 21 czerwca 1919, wrak podniesiono w 1939, rozebrany po 1946[46]
SMS „Lützow”				4 śruby napędowe, turbiny parowe Parsonsa, prędkość maksymalna 26,4 w.[47]	maj 1912[50]	8 sierpnia 1915[50]	zatopiony przez Niemcy po tym jak odniósł bardzo duże uszkodzenia w bitwie jutlandzkiej 1 czerwca 1916[46]
SMS „Hindenburg”			31 500 t (31 000 długich ton)[47]	4 śruby napędowe, turbiny parowe Parsonsa, prędkość maksymalna 26,6 w.[47]	1 października 1913[50]	10 maja 1917[50]	samozatopiony w Scapa Flow 21 czerwca 1919, wrak podniesiono w 1930, złomowany w latach 1930–1932[46]
SMS „Mackensen”	8 × 35 cm[51]		35 300 t (34 700 długich ton)[51]	4 śruby napędowe, turbiny parowe Parsonsa, prędkość maksymalna 28 w.[51]	1914[51]	–	budowę przerwano 17 listopada 1919, rozebrany w 1922[51]
SMS „Graf Spee”					1915[51]		budowę przerwano 17 listopada 1919, rozebrany w 1921–22[51]
SMS „Prinz Eitel Friedrich”							budowę przerwano 17 listopada 1919, rozebrany w 1921[51]
SMS „Fürst Bismarck”							budowę przerwano 17 listopada 1919, rozebrany w 1922[51]
„Ersatz Yorck”	8 × 38 cm[52]		38 000 t (37 400 długich ton)[52]	4 śruby napędowe, turbiny parowe Parsonsa, prędkość maksymalna 27,3 w.[52]	1916[52]	–	zezłomowany 26 miesięcy przed zakończeniem prac[52]
„Ersatz Gneisenau”							zezłomowany 26 miesięcy przed zakończeniem prac[52]
„Ersatz Scharnhorst”							zezłomowany 26 miesięcy przed zakończeniem prac[52]

Japonia

Osobny artykuł: Lista japońskich krążowników liniowych.

Okręt	Artyleria główna	Opancerzenie	Wyporność	Napęd	Służba
					Położenie stępki	Wejście do służby	Los
„Kongō”	8 × 356 mm[5]	200 mm[53]	27 500 długich ton (27 941 t)[5]	4 śruby, turbiny parowe, 27,5 w (później 30,5 w)[54]	17 stycznia 1911	16 sierpnia 1913	storpedowany w Cieśninie Tajwańskiej, 21 listopada 1944[55]
„Hiei”					4 listopada 1911	4 sierpnia 1914	samozatopiony po bitwie koło Guadalcanal, 13 listopada 1942[56]
„Kirishima”					17 marca 1912	19 kwietnia 1915	zatonął po bitwie koło Guadalcanal, 15 listopada 1942[57]
„Haruna”					16 marca 1912	19 kwietnia 1915	zatopiony w czasie lotniczego ataku na Kure 28 lipca 1945[57]
„Amagi”	8 × 406 mm[14]	250 mm[14]	46 000 długich ton (46 738 t)[14]	4 śruby, turbiny parowe, 30 w[14]	16 grudnia 1920	–	zamówiono przebudowę na lotniskowiec, uszkodzony na pochylni przez trzęsienie ziemi, zezłomowany[14]
„Akagi”					6 grudnia 1920	grudzień 1923	zamówiono przebudowę na lotniskowiec, ukończony[14]
„Atago”					22 listopada 1921	–	anulowany i zezłomowany[14]
„Takao”					19 grudnia 1921		anulowany i zezłomowany[14]
Numer stoczniowy 795 (brak nazwy)[c]	9 × 310 mm[58]	190 mm[58]	34 000 długich ton (35 000 t)[58]	4 śruby, turbiny parowe, osiem kotłów, 34 w[58]	–	1945 (projektowana)	Nie zamówione z powodu wojny
Numer stoczniowy 796 (brak nazwy)					–	1946 (projektowana)	Nie zamówione z powodu wojny

Rosja / Związek Radziecki

Okręt	Artyleria główna	Opancerzenie	Wyporność	Napęd	Służba
					Położenie stępki	Wejście do służby	Los
„Izmail” („Измаил”)	8 × 356 mm[59]	237,5 mm[60]	36 646 długich ton (37 234 t)[59]	4 śruby, turbiny parowe, 26,5 w[59]	19 grudnia 1912[61]	22 czerwca 1915[61]	złomowany w 1931[62]
„Borodino” („Бородино”)					19 grudnia 1912[61]	31 lipca 1915[61]	sprzedany na złom 21 sierpnia 1923[63]
„Kinburn” („Кинбурн”)					19 grudnia 1912[61]	30 października 1915[61]	sprzedany na złom 21 sierpnia 1923[63]
„Navarin” („Наварин”)					19 grudnia 1912[61]	9 listopada 1916[61]	sprzedany na złom 21 sierpnia 1923[63]
„Kronsztad” („Кронштадт”)	6 × 380 mm[64]	230 mm[65]	42,831 t (42,155 długich ton)[66]	3 śruby, turbiny parowe, 32 w[65]	30 listopada 1939[67]	–	nakazano złomowanie 24 marca 1947[67]
„Sewastopol” („Севастополь”)					5 listopada 1939[67]	–	nakazano złomowanie 24 marca 1947[67]
„Stalingrad” („Сталинград”)	9 × 305 mm[68]	180 mm[69]	42 300 t (41 632 długich ton)[68]	4 śruby, turbiny parowe, 35,5 w[70]	listopad 1951[71]	16 marca 1954[72]	kadłub użyty jako cel, następnie zezłomowany[73]
„Moskwa” („Москва”)					wrzesień, 1952[71]	–	zezłomowany w 1953[72]
„Kronsztad”? („Кронштадт”)					październik 1952[71]	–	zezłomowany w 1953[72]

Australia

Osobny artykuł: HMAS Australia (1913).

Okręt	Artyleria główna	Opancerzenie	Wyporność	Napęd	Służba
					Położenie stępki	Wejście do służby	Los
HMAS „Australia”	8 × 305 mm[74]	229 mm[74]	18 500 t (18 208 długich ton)[74]	4 śruby, turbiny parowe, 25 w[74]	23 czerwca 1910[74]	czerwiec 1913[74]	samozatopiony 12 kwietnia 1924[74]

Stany Zjednoczone

Okręt	Artyleria główna	Opancerzenie	Wyporność	Napęd	Służba
					Położenie stępki	Wodowanie	Wejście do służby	Los
USS „Lexington” (CV-2, ex-CC-1)	8 × 406 mm[75]	178 mm[75]	44 638 długich ton (45 354 t)[8]	4 śruby, napęd turboelektryczny, 33[75]	8 stycznia 1921[8]	3 października 1925[76]	14 grudnia 1927[76]	zatopiony w czasie bitwy na Morzu Koralowym 8 maja 1942[76]
USS „Constellation” (CC-2)					8 sierpnia 1920[8]	anulowany 17 sierpnia 1923[8] i sprzedany na złom[77]
USS „Saratoga” (CV-3, ex-CC-3)					25 września 1920[8]	7 kwietnia 1925[78]	16 listopada 1927[78]	zatopiony jako okręt-cel 25 lipca 1946[78]
USS „Ranger” (CC-4)					23 czerwca 1921[8]	anulowany 17 sierpnia 1923[8] i sprzedany na złom 8 listopada 1923[79]
USS „Constitution” (CC-5)					25 września 1920[8]	anulowany 17 sierpnia 1923[8] i sprzedany na złom[80]
USS „United States” (CC-6)					25 września 1920[8]	anulowany 17 sierpnia 1923[8] i sprzedany na złom 25 października 1923[81]
USS „Alaska” (CB-1)	9 × 305 mm[82]	229 mm[82]	34 253 długich ton (34 803 t)[82]	4 śruby, turbiny parowe 33 w[82]	17 grudnia 1941[83]	15 sierpnia 1943[83]	17 czerwca 1944[83]	sprzedany na złom 30 czerwca 1961[84]
USS „Guam” (CB-2)					2 lutego 1942[84]	12 listopada 1943[84]	17 września 1944[84]	sprzedany na złom 24 maja 1961[85]
USS „Hawaii” (CB-3)					20 grudnia 1943[82]	3 listopada 1945[82]	nie wszedł do służby	sprzedany na złom 15 kwietnia 1959[85]
USS „Philippines” (CB-4)					anulowane 24 czerwca 1943[86]
USS „Puerto Rico” (CB-5)
USS „Samoa” (CB-6)

Francja

Okręt	Artyleria główna	Opancerzenie	Wyporność	Napęd	Służba
					Położenie stępki	Wejście do służby	Los
projekt Gille’a	12 × 340 mm[7]	280 mm[7]	28 247 t (27 801 długich ton)[7]	4 śruby, turbiny parowe, 28 w[7]	–	–	stworzono jedynie projekt studyjny[7]
projekt Durand-Viela A	8 × 340 mm[7]		27 500 t (27 066 długich ton)[7]
projekt Durand-Viela B	12 × 370 mm[7]

Holandia

Okręt	Artyleria główna	Opancerzenie	Wyporność	Napęd	Służba
					Położenie stępki	Wejście do służby	Los
projekt 1047	9 × 28 cm[87]	229 mm[88]	27 988 t (27 546 długich ton)[88]	4 śruby, turbiny parowe, 34 w[89]	–	–	projekt przerwany po niemieckiej inwazji w maju 1940[90]

Uwagi

1. Niemieckie pancerniki typu Scharnhorst oraz krążowniki typu Deutschland, a także francuskie pancerniki typu Dunkerque są czasem opisywane jako krążowniki liniowe. Ponieważ ani ich właściciele, ani większość historyków morskich nie klasyfikuje w ten sposób tych okrętów, nie są one wymienione w tej liście^[23][24][25]
2. Tabela dla jednostek rosyjskich podaje datę wodowania, gdyż ani jeden okręt nie wszedł do służby. Podobnie w przypadku jednostek amerykańskich, tabela podaje datę wodowania i wejścia do służby dla jednostek, które zostały ukończone.
3. Jako że okręty znajdowały się jedynie w fazie projektowej, zanim zostały anulowane – nie wydano żadnych decyzji o budowie i prace się nie rozpoczęły - jednostki typu B-65 nie otrzymały żadnych nazw.^[58]

Przypisy

1. Roberts, s. 19–25.
2. Herwig, s. 60.
3. Gardiner & Gray, s. 24–41, 151–155.
4. HMAS Australia (I). [w:] Ship histories [on-line]. Royal Australian Navy. [dostęp 2012-10-05].
5. Jackson, s. 48.
6. McLaughlin 2003, s. 332–337.
7. Gardiner & Gray, s. 200.
8. Gardiner & Gray, s. 119.
9. Staff, s. 8–37.
10. Gardiner & Gray, s. 41, 155–156.
11. Herwig, s. 256.
12. Hone, s. 11–14.
13. Burt (1993), s. 314–315.
14. Gardiner & Gray, s. 235.
15. Sturton, s. 49.
16. Gardiner & Gray, s. 234.
17. Burt (1993), s. 308–313.
18. Burt (1986), s. 301–302.
19. Gardiner & Gray, s. 391.
20. Gardiner & Chesneau, s. 122, 178.
21. Gardiner & Chesneau, s. 122.
22. McLaughlin (2006), s. 116, 119–120.
23. Koop & Schmolke, s. 4.
24. Gardiner & Chesneau, s. 259.
25. Bidlingmaier, s. 73–74.
26. Roberts, s. 83.
27. Roberts, s. 112.
28. Roberts, s. 44.
29. Roberts, s. 76.
30. Roberts, s. 41.
31. Roberts, s. 122.
32. Roberts, s. 123.
33. Roberts, s. 45.
34. Roberts, s. 113.
35. Roberts, s. 65.
36. Roberts, s. 63.
37. Raven and Roberts, s. 75.
38. Roberts, s. 61.
39. Raven i Roberts, s. 101.
40. Raven and Roberts, s. 98.
41. Raven and Roberts, s. 108.
42. Gröner, s. 54.
43. Gröner, s. 53.
44. Staff, s. 5.
45. Staff, s. 12.
46. Gröner, s. 55.
47. Gröner, s. 56.
48. Staff, s. 21.
49. Gröner, s. 57.
50. Staff, s. 35.
51. Gröner, s. 58.
52. Gröner, s. 59.
53. McCurtie, s. 185.
54. Stille, s. 15.
55. Wheeler, s. 183.
56. Schom, s. 417.
57. Stille, s. 20.
58. Garzke & Dulin (1985), s. 86.
59. McLaughlin 2003, s. 243–244.
60. McLaughlin 2003, s. 252.
61. McLaughlin 2003, s. 248–249.
62. Breyer 1992, s. 114.
63. McLaughlin 2003, s. 332–335.
64. McLaughlin 2004, s. 111.
65. McLaughlin 2004, s. 109.
66. McLaughlin 2004, s. 107, 112.
67. McLaughlin 2004, s. 112, 114.
68. McLaughlin 2006, s. 110–111.
69. McLaughlin 2006, s. 114.
70. McLaughlin 2006, s. 115.
71. McLaughlin 2006, s. 116.
72. McLaughlin 2006, s. 118.
73. McLaughlin 2006, s. 119–120.
74. Gardiner & Gray, s. 26.
75. Hone, s. 25.
76. Lexington. [w:] Dictionary of American Naval Fighting Ships [on-line]. Naval History & Heritage Command (NH&HC). [dostęp 2012-04-14].
77. Lexington Class (CC-1 through CC-6). Navy Department, Naval Historical Center, 26 lutego 2004. [dostęp 2012-04-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (8 października 2008)].
78. Saratoga. [w:] Dictionary of American Naval Fighting Ships [on-line]. NH&HC. [dostęp 2012-04-14].
79. Ranger. [w:] Dictionary of American Naval Fighting Ships [on-line]. NH&HC. [dostęp 2012-04-14].
80. USS Constitution (CC-5), 1918 Program – construction cancelled in 1923. Navy Department, Naval Historical Center, 20 lutego 2000. [dostęp 2012-04-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (15 marca 2012)].
81. United States. [w:] Dictionary of American Naval Fighting Ships [on-line]. NH&HC. [dostęp 2012-04-14].
82. Whitley, s. 276.
83. Garzke & Dulin (1976), s. 185.
84. Garzke & Dulin (1976), s. 187.
85. Whitley, s. 279.
86. Garzke & Dulin (1976), s. 190.
87. Noot, s. 268.
88. Noot, s. 270.
89. Noot, s. 253–256.
90. Gardiner & Gray, s. 388.

Bibliografia

• KM Admiral Graf Spee. W: Gerhard Bidlingmaier: Warship Profile 4. Windsor, England: Profile Publications, 1971, s. 73–96. OCLC 20229321. (ang.).
• Siegfried Breyer: Soviet Warship Development. T. Volume I: 1917–1937. London: Conway Maritime Press, 1992. ISBN 0-85177-604-3. (ang.). Brak numerów stron w książce
• R.A. Burt: British Battleships, 1919–1939. London: Arms and Armour Press, 1993. ISBN 1-85409-068-2. (ang.). Brak numerów stron w książce
• R.A. Burt: British Battleships of World War One. Annapolis, MD: Naval Institute Press, 1986. ISBN 0-87021-863-8. (ang.). Brak numerów stron w książce
• Conway’s All the World’s Fighting Ships: 1906–1922. Annapolis: Naval Institute Press, 1984. ISBN 0-87021-907-3. (ang.). Brak numerów stron w książce
• Robert Gardiner, Roger Chesneau: Conway’s All the World’s Fighting Ships, 1922–1946. Annapolis, MD: Naval Institute Press, 1980. ISBN 0-87021-913-8. (ang.). Brak numerów stron w książce
• William H. Garzke, Robert O. Dulin: Battleships: Axis and Neutral Battleships in World War II. Annapolis, Maryland: Naval Institute Press, 1985. ISBN 0-87021-101-3. (ang.). Brak numerów stron w książce
• William H. Garzke, Robert O. Dulin: Battleships: United States Battleships in World War II. Annapolis, Maryland: Naval Institute Press, 1976. ISBN 1-55750-174-2. (ang.). Brak numerów stron w książce
• Erich Gröner: German Warships: 1815–1945. Annapolis, MD: Naval Institute Press, 1990. ISBN 0-87021-790-9. (ang.). Brak numerów stron w książce
• Holger Herwig: „Luxury” Fleet: The Imperial German Navy 1888–1918. Amherst, New York: Humanity Books, 1980. ISBN 1-57392-286-2. OCLC 57239454. (ang.). Brak numerów stron w książce
• High-Speed Thoroughbreds: The US Navy’s Lexington Class Battlecruiser Designs. W: Hone, Trent: Warship 2011. London: Conway, 2011, s. 8–31. ISBN 978-1-84486-133-0. (ang.).
• Gerhard Koop, Klaus-Peter Schmolke: Battleship Scharnhorst. London: Conway Maritime Press, 1998. ISBN 0-85177-772-4. (ang.). Brak numerów stron w książce
• McCurtie, Francis: Jane’s Fighting Ships of World War II. London: Bracken Books, 1989. ISBN 1-85170-194-X. (ang.). Brak numerów stron w książce
• Project 69: The Kronshtadt Class Battlecruisers. W: Stephen McLaughlin: Warship. T. 2004. London: Conway’s Maritime Press, 2004, s. 99–117. ISBN 0-85177-948-4. (ang.).
• Project 82: The Stalingrad Class. W: Stephen McLaughlin: Warship. T. 2006. London: Conway, 2006, s. 102–123. ISBN 978-1-84486-030-2. (ang.).
• Stephen McLaughlin: Russian & Soviet Battleships. Annapolis, MD: Naval Institute Press, 2003. ISBN 1-55750-481-4. (ang.). Brak numerów stron w książce
• Lt. Jurrien S. Noot. Battlecruiser: Design studies for the Royal Netherlands Navy 1939–40. „Warship International”. 3, s. 242–273, 1980. International Naval Research Organization. (ang.).
• Alan Raven, Roberts, John: British Battleships of World War Two: The Development and Technical History of the Royal Navy’s Battleship and Battlecruisers from 1911 to 1946. Annapolis, MD: Naval Institute Press, 1976. ISBN 0-87021-817-4. (ang.). Brak numerów stron w książce
• John Roberts: Battlecruisers. Annapolis, MD: Naval Institute Press, 1997. ISBN 1-55750-068-1. OCLC 38581302. (ang.). Brak numerów stron w książce
• Alan Schom: The Eagle and the Rising Sun; The Japanese-American War, 1941–1943. Norton & Company, 2004. ISBN 0-393-04924-8. (ang.). Brak numerów stron w książce
• Gary Staff: German Battlecruisers: 1914–1918. Oxford: Osprey Books, 2006. ISBN 978-1-84603-009-3. (ang.). Brak numerów stron w książce
• Mark Stille: Imperial Japanese Navy Battleship 1941–1945. Oxford: Osprey Publishing, 2008. ISBN 978-1-84603-280-6. (ang.). Brak numerów stron w książce
• Conway’s All the World’s Battleships: 1906 to the Present. London: Conway Maritime Press, 1987. ISBN 0-85177-448-2. OCLC 246548578. (ang.). Brak numerów stron w książce
• Keith Wheeler: War Under the Pacific. New York: Time-Life Books, 1980. ISBN 0-8094-3376-1. (ang.). Brak numerów stron w książce
• M.J. Whitley: Cruisers of World War Two: An International Encyclopedia. Annapolis, Maryland: Naval Institute Press, 1995. ISBN 1-55750-141-6. (ang.). Brak numerów stron w książce