Związek Arkadyjski

Związek Arkadyjski – państwo związkowe poleis Arkadii, które istniało w IV wieku p.n.e.

Powstało w 370 lub 369 roku, w wyniku osłabienia pozycji Sparty po bitwie pod Leuktrami, z inicjatywy Mantinei i Tegei. Związek Arkadyjski niedługo później zawarł przymierze z Tebami i włączył się do dalszych walk przeciw Sparcie. Sukcesy tebańskiego wodza Epaminondasa na Peloponezie, przyczyniły się do wzmocnienia związku, który stał się jednym z najsilniejszych organizmów politycznych na półwyspie. Jednak już w roku 362 nastąpił rozłam i podział na dwa związki, w efekcie sporów pomiędzy Manitneją a Tegeą oraz Megalopolis.

Wszystkie daty w tym artykule dotyczą domyślnie lat przed naszą erą.

Początki

Impulsem do powstania związku była klęska Sparty w bitwie pod Leuktrami w 371 roku. Na wieść o niej doszło do wybuchu buntów demokratów przeciw prospartańskim oligarchom w poleis północnego Peloponezu. W Arkadii wygnańcy z Mantinei w 371/370 roku odbudowali swoje miasto^{[uwaga 1]}, a potem wsparli demokratów z Tegei, którzy toczyli szczególnie krwawe walki w swoim polis. Następnie oba poleis utworzyły Związek Arkadyjski^[1]. Wydarzenie to miało miejsce jeszcze w roku 371^[2] lub w 369^[3].

Powstanie tego organizmu politycznego stanowiło dla Sparty duże niebezpieczeństwo, ponieważ odgradzało ją od terytoriów jej ówczesnych sojuszników, Achai i Koryntu. Jednak wyprawy przeciw Mantinei nie przyniosły zwycięstwa, a wywołały wręcz serię kolejnych antyspartańskich sojuszy, wzmacniających związek, do którego wchodziły inne niezależne dotąd poleis Arkadii. Przymierza z Arkadyjczykami zawarły także Elida i Argos, jak również Ateny^[4].

Sojusz z Tebami i wzrost znaczenia

Król Sparty Agesilaos II na wezwanie oligarchów z Tegei zorganizował wyprawę dla przywrócenia ich do władzy, lecz jej jedynym sukcesem było zdobycie miasteczka Eutaia. Jego dalszy marsz zablokowały liczniejsze siły z Tegei i Mantinei, wsparte przez posiłki Argejczyków i Elejczyków. Dla Sparty było to upokarzające wydarzenie, lecz zagrożenie z jej strony, jak również brak pomocy od Ateńczyków, sprawiły, że Związek Arkadyjski zwrócił się o pomoc do Teb i zawarł sojusz z kierowanym przez nie Związkiem Beockim. W 370 roku na Peloponez wyprawiła się armia beocka pod wodzą Epaminondasa, zwycięzcy spod Leuktrów. Nie tylko powstrzymała nowy atak Agesilaosa II na Tegeę, ale wraz z Arkadyjczykami, którzy podsunęli ten pomysł, uderzyła na spartańskie terytorium. Sojusznicy pustoszyli je przez trzy miesiące, a co więcej, wyzwolili Mesenię, wskutek czego Sparta straciła połowę swych ziem i została otoczona przez wrogie sobie państwa^[5]. Arkadyjczycy wsparli Meseńczyków w budowie ich miasta Messene na zboczu góry Ithome, zapewniając im także pomoc zbrojną. W 369 roku ponownie wezwali Tebańczyków, którzy kierowani przez Epaminondasa znów odnieśli sukcesy na Peloponezie. Z inicjatywy tebańskiego wodza doszło do założenia nowego polis – Megalopolis, w efekcie synojkizmu 39 osad, które szybko stało się jednym z ważniejszych ośrodków Związku Arkadyjskiego, a dzięki silnym umocnieniom – ważnym punktem oporu przeciw wyprawom Sparty^[6].

Wyprawy Epaminondasa pozwoliły okrzepnąć nowemu organizmowi politycznemu, który stał się jedną z najważniejszych sił Peloponezu, szczególnie po rozpadzie Związku Peloponeskiego (367). Arkadyjczycy, pod przywództwem Lykomedesa, mając świadomość swojego znaczenia, zaczęli prowadzić działania na własną rękę, nie starając się o zachowanie lojalności wobec Teb. Prawdopodobnie dążyli do samodzielnego opanowania całego półwyspu. Po odejściu armii beockiej, wiosną i jesienią 369 roku podjęli własne wyprawy na terytorium Sparty, jednak w dwa lata później to Spartanie zdobyli przewagę i związek ponownie poprosił Teby o pomoc, co zaowocowało kolejną zwycięską kampanią Epaminondasa^[7]. W jej trakcie tebański wódz podjął próbę odciągnięcia Achai i Sykionu od Sparty, pozostawiając u władzy miejscowych oligarchów. Jednak politycy Związku Arkadyjskiego uważając, że tylko odebranie im władzy i wprowadzenie demokracji zapewni trwały sojusz, doprowadzili do odwołania jego decyzji. Nie przyniosło to spodziewanych rezultatów: Achaja powróciła do przymierza ze Spartą, a Sykion stał się areną walk wewnętrznych^[8]. Ponadto, wiosną 366 roku, kiedy na zjeździe delegatów poleis Tebańczycy przedstawili traktat Pelopidasa^{[uwaga 2]}, który miał zakończyć toczone walki, Lykomedes jako przedstawiciel związku odmówił jego ratyfikacji, podobnie jak przeciwnicy Teb^[9].

Organizacja wewnętrzna

Poleis, które weszły w skład związku miały ustrój demokratyczny i podobny charakter zyskały jego organy, które utworzono pod wpływem porad Epaminondasa. Najważniejszym z nich było Zgromadzenie Dziesięciu Tysięcy (gr. Myrioi)^{[uwaga 3]}. Obok niego funkcjonowała rada (bule), zbierająca się w Tegei, a być może także na zmianę w Megalopolis i Mantinei, oraz kolegium 50 demiurgów (damiorgoi), którzy najprawdopodobniej nie wchodzili w skład rady, lecz stanowili rodzaj stałego zespołu kierującego administracją, na wzór ateńskich prytanów. Na czele związku, dowodząc jego siłami zbrojnymi, stał strateg, wybierany na roczną kadencję, lecz z możliwością ponownego ubiegania się o to stanowisko po jej upływie. Wybory urzędników odbywały się w ramach systemu okręgów, na jakie podzielono obszar związku^[10].

Na jego utrzymaniu pozostawali eporyci, stały i elitarny oddział, w sile 1000 lub (w 369) 5000 żołnierzy^[11].

Spory wewnętrzne i rozpad

W 365 roku doszło do konfliktu między związkiem a jego wcześniejszym sojusznikiem, Elidą. Przedmiotem sporu było panowanie nad Trifylią. Elida otrzymała wsparcie z Achai i Sparty, zaś Arkadyjczycy z Messene, Argos, Teb i Aten^[12]. W trakcie walk, w lipcu 364^[12] lub na przełomie 364 i 363 roku^[13], siły Związku Arkadyjskiego zajęły Olimpię. Doszło wówczas do przejęcia skarbca świątyni Zeusa, którego zasoby posłużyły na opłacenie eporytów. Takie działanie popierało wielu polityków z Tegei, lecz zostało uznane za świętokradztwo przez część Arkadyjczyków i doprowadziło do silnego konfliktu wewnątrz związku, który wynikał także z różnic politycznych – Tegea i Megalopolis były za utrzymaniem sojuszu z Tebami i zachowaniem demokracji, natomiast Mantineja zwróciła się w kierunku porozumienia ze Spartą i ku oligarchii^[14].

Zgromadzenie związku, zdominowane przez Mantineję i jej stronników, potępiło przejęcie skarbca i zdecydowało o zawarciu rozejmu z Elidą, który miał być wstępem do traktatu pokojowego. Dowódca tebańskiego kontyngentu w Tegei zaprzysiągł rozejm, a następnie pomógł w uwięzieniu przeciwników politycznych przywódców tegejskich, jednak szybko ich uwolnił, po czym wrócił do ojczystego polis^[12]. Skłóceni Arkadyjczycy wysłali poselstwa do Teb ze skargami. W odpowiedzi na nie Epaminondas wskazał, że to Związek Arkadyjski złamał traktat sojuszniczy, dążąc do zawarcia pokoju bez konsultacji ze Związkiem Beockim, przez co musi się liczyć z interwencją beocką, podjętą w obronie własnych interesów. To ostrzeżenie przesądziło o ostatecznym rozłamie wśród Arkadyjczyków i podziale ich związku na dwa odrębne (362). Większość członków opowiedziała się po stronie Mantinei, reszta, skupiona wokół Tegei i Megalopolis, pozostała lojalna wobec Teb i poprosiła je o pomoc^[15]. Mantinejczycy, by zyskać przewagę, zawarli sojusze z Elidą, Achają, Atenami i Spartą – ta szeroka koalicja miała zakończyć hegemonię Teb. W bitwie pod Mantineją Epaminondas odniósł zwycięstwo, lecz poległ w tym starciu, a pozbawieni jego przywództwa Tebańczycy nie byli w stanie wykorzystać swojej przewagi nad przeciwnikami, co zapoczątkowało w Grecji okres chaosu politycznego^[16].

Podział na dwa związki utrzymał się przez następne lata. Próby zjednoczenia ostatecznie zakończył Aleksander III Macedoński^{[uwaga 4]}, zaś w epoce hellenistycznej całość terenów dawnego Związku Arkadyjskiego znalazła się w granicach Związku Achajskiego^[17].

Uwagi

1. Mantineja, w której władzę sprawowali demokraci, została w 385/384 roku zaatakowana przez Spartę, po tym gdy odrzuciła żądania zmiany ustroju. Po zaciekłej obronie miasto padło, a Spartanie zdecydowali się na radykalne i rzadkie potraktowanie pokonanego przeciwnika: polis zostało rozwiązane, zaś mieszkańcy wygnani do czterech czy pięciu wsi, których połączenie dało początek Mantinei (Kulesza 2003 ↓, s. 275; Bravo i in. 2009 ↓, s. 280).
2. Traktat ten, podobnie jak pokój królewski, podyktował król Persji, bowiem o jego poparcie zabiegali posłowie skłóconych poleis, Sparty, Aten i Teb oraz kilku innych. Podczas negocjacji w Suzie zaakceptował propozycje delegacji tebańskiej, na czele której stał Pelopidas (stąd nazwa dokumentu), bowiem nie zagrażały wpływom perskim (Hammond 1994 ↓, s. 586; Bravo i in. 2009 ↓, s. 289).
3. Hammond 1994 ↓, s. 584 określa ten organ mianem zgromadzenia federalnego (koine synodos) i podaje, że jego nazwa własna może wskazywać na pewne ograniczenie dostępu do niego dla części obywateli, w zależności od zamożności.
4. Hammond 1994 ↓, s. 664 wspomina, że Związek Arkadyjski odtworzył Filip II Macedoński, jednak nie podaje żadnych szczegółów na ten temat.

Przypisy

1. Hammond 1994 ↓, s. 579–580; Kulesza 2003 ↓, s. 284; Bravo i in. 2009 ↓, s. 288; Rzepka 2012 ↓, s. 65.
2. Rzepka 2012 ↓, s. 65.
3. Bravo i in. 2009 ↓, s. 288.
4. Hammond 1994 ↓, s. 580–581; Kulesza 2003 ↓, s. 284; Bravo i in. 2009 ↓, s. 288; Rzepka 2012 ↓, s. 65.
5. Hammond 1994 ↓, s. 581; Jaczynowska, Musiał i Stępień 2003 ↓, s. 321; Kulesza 2003 ↓, s. 285; Bravo i in. 2009 ↓, s. 288.
6. Kulesza 2003 ↓, s. 289; Bravo i in. 2009 ↓, s. 288; Rzepka 2012 ↓, s. 65.
7. Hammond 1994 ↓, s. 582; Kulesza 2003 ↓, s. 289, 291; Bravo i in. 2009 ↓, s. 288.
8. Hammond 1994 ↓, s. 588–589.
9. Hammond 1994 ↓, s. 586).
10. Hammond 1994 ↓, s. 584; Rzepka 2012 ↓, s. 65–66.
11. Hammond 1994 ↓, s. 591; Bravo i in. 2009 ↓, s. 35; Rzepka 2012 ↓, s. 66.
12. Hammond 1994 ↓, s. 591.
13. Kulesza 2003 ↓, s. 291.
14. Hammond 1994 ↓, s. 591; Kulesza 2003 ↓, s. 291; Bravo i in. 2009 ↓, s. 35.
15. Hammond 1994 ↓, s. 591; Kulesza 2003 ↓, s. 291; Rzepka 2012 ↓, s. 66.
16. Jaczynowska, Musiał i Stępień 2003 ↓, s. 321–322; Kulesza 2003 ↓, s. 291–292.
17. Rzepka 2012 ↓, s. 66.

Bibliografia

• Benedetto Bravo, Marek Węcowski, Ewa Wipszycka, Aleksander Wolicki: Historia starożytnych Greków. Wyd. 1. T. 2: Okres klasyczny. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2009. ISBN 978-83-235-0412-2.
• N.G.L. Hammond: Dzieje Grecji. przeł. Anna Świderkówna. Wyd. 3. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1994. ISBN 83-06-02383-8.
• Maria Jaczynowska, Danuta Musiał, Marek Stępień: Historia starożytna. Warszawa: Wydawnictwo Trio, 2003. ISBN 83-85660-64-X.
• Ryszard Kulesza: Sparta w V–IV wieku p.n.e. Warszawa: Mada, 2003. ISBN 83-86170-91-3.
• Jacek Rzepka: Arkadyjski Związek. W: Słownik kultury antycznej. red. Ryszard Kulesza. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2012, s. 65–66. ISBN 978-83-235-0942-4.