Konstruktywizm społeczny

Konstruktywizm społeczny, konstrukcjonizm społeczny – kierunek, który wyodrębnił się z socjologii wiedzy i upowszechnił się wraz z rozkwitem teorii postmodernistycznej, zasadzający się na przekonaniu, że ludzie postrzegają rzeczywistość poprzez pryzmat swojej kultury i doświadczeń, przypisując temu, co odnotowują, określone znaczenia, i w związku z tym nikt nie może zaobserwować obiektywnej rzeczywistości, oderwanej od nadawanych znaczeń i kontekstów.

Początki konstruktywizmu[1]

• „Człowiek podlega nie rzeczom, ale poglądom na ich temat”

– Epiktet Encheiridion (I w p.n.e.)

• „Wiedzieć to znaczy czynić”

– Giambattista Vico Nauka nowa (Scienca Nuova) (1725)

• „Umysł nie jest pasywny jak wosk, ale jest aktywnym organem, który przekształca chaotyczną wielorakość

doświadczeń w uporządkowane jednostki myśli” – Immanuel Kant Krytyka czystego rozumu (1781)

• „Myśli nie odzwierciedlają rzeczywistości, a rolą funkcji umysłowych jest działanie i konstruowanie znaczeń”

– Hans Vaihinger The Philosophy of ‘as if‘ (1924)

Charakterystyka nurtu

Konstruktywizm zwany jest też czasami nieklasyczną socjologią wiedzy. O ile klasyczna socjologia wiedzy zakłada istnienie pewnej obiektywnej rzeczywistości (prawdy), która jednak jest trudno poznawalna z uwagi na społeczne uwarunkowania, to nieklasyczna socjologia wiedzy kwestionuje także istnienie obiektywnej, uniwersalnej prawdy czy też zewnętrznej wobec badacza rzeczywistości (kwestionowanie to rozciąga się także na wiedzę powstającą w obrębie nauk ścisłych). W świetle konstruktywizmu taka obiektywnie dana rzeczywistość jest w istocie skonstruowana społecznie.

Podstawowym założeniem społecznego konstrukcjonizmu jest to, że świat zawsze postrzegany jest w sposób subiektywny (na przykład zupełnie czymś innym jest sztucer dla dziecka, dla myśliwego czy dla żołnierza). Postrzeganie fenomenów społecznych jest zinstytucjonalizowane przez interakcje między ludźmi. Rzeczywistość społeczna jest kreowana w procesie jej bezustannej interpretacji.

Gdy ludzie wchodzą między sobą w interakcje, wymieniają się swoimi wizjami rzeczywistości i działają w oparciu o pewien konsensus. To, co istnieje, a co nie istnieje w uznaniu członków społeczności, jest ściśle zdeterminowane przez przekonania jednostkowe dzielone w kontaktach z innymi.

Badacze z nurtu konstrukcjonizmu społecznego interesują się szczególnie odkrywaniem społecznych artefaktów, konstrukcji społecznych, które traktowane są jako oczywistości, coś naturalnego. W uznaniu badaczy z tego podejścia (w przeciwieństwie do esencjalizmu) nie ma pojęć i kategorii niezależnych od społeczności (przykładowo, pojęcie „człowieka” w dużym stopniu zależy od kultury danej społeczności, kiedyś za pełnoprawnych ludzi nie byli uważani czarnoskórzy i fakt ich odmienności był powszechnie akceptowany). Pogląd ten zbliżony jest do fenomenalizmu w filozofii. Konstruktywizm nie jest jednak idealizmem i dlatego nie zakłada kreacji ex nihilo.

Do rozwoju teorii społecznego tworzenia rzeczywistości przyczyniła się w dużej mierze (w sposób niezgodny z zamiarem autorów^[2]) praca z 1966 roku The Social Construction of Reality (Społeczne tworzenie rzeczywistości) autorstwa Petera L. Bergera i Thomasa Luckmanna.

Do najbardziej znanych naukowców z nurtu konstrukcjonizmu społecznego zalicza się m.in. Karina Knorr-Cetina, Bruno Latour, Steve Woolgar, Barbara Czarniawska, Karl Weick.

Przykłady konstruktów społecznych

Według konstruktywistów oczywiste kategorie przyrody jak gwiazdy, góry, drzewa, motyle, bakterie czy kwarki są w pewnym sensie stworzone kulturowo, gdyż natura nie istnieje poza doświadczeniem kulturowym, i nie objawia się inaczej jak tylko w wytworach kultury (szczególnie w języku). Zdaniem konstruktywistów wymienione wyżej obiekty nie istnieją więc w ogóle dopóki nie pojawią się na płaszczyźnie kultury (uzna się je za ważne, odpowiednio ponazywa).

Konstruktami ma być więc magia, religia, nauka, instytucje, zwyczaje, płeć (gender^[3]), seksualność czy emocje. Według Philippe Ariès konstruktem jest dzieciństwo (Historia dzieciństwa. Dziecko i rodzina w dawnych czasach), jak i śmierć (jej wyobrażenia i związane z nią rytuały – praca Człowiek i śmierć). Ma nim być też pojęcie narodu, które w ujęciu konstruktywistycznym opisał Benedict Anderson w pracy Wspólnoty wyobrażone, czy geografie wyobrażone o jakich pisał Edward Said.

Konstruktem ma też być rynek (wymiana rynkowa), choć we współczesnej ekonomii neo-klasycznej uznawany za oczywistość, to z punktu widzenia statystycznie ujmowanych historycznych standardów normalności jawi się raczej jako społeczna patologia. Przed przekształceniem gospodarowania w gospodarkę (i rynek), co opisał w swojej pracy Wielka transformacja Karl Polanyi, gospodarowanie wtopione było w całokształt życia społecznego i na przestrzeni wielu epok bardzo mało ludzi było zainteresowanych wymianą handlową.

W ten sam sposób konstruktywiści podchodzą do miłości erotycznej, której korzeni, w swej współczesnej formie obecnej w kulturze zachodu, doszukują się w „wynalazkach” trubadurów z XI, XII i XIII wieku.

We wspomniany tu nurt wpisują się też w zasadzie prace francuskiego filozofa i historyka Michela Foucaulta, który posługując się historycznym studium dyskursu wskazał, że wiele instytucji czy wyobrażeń, które współcześnie uznaje się za oczywiste powstało całkiem niedawno w wyniku przeobrażeń społecznych (chodzi tu między innymi o takie instytucje społeczne jak system więziennictwa, psychiatria czy medycyna).

W świetle wielu prac z zakresu historii społecznej można prześledzić jak formowały się poszczególne konstrukty społeczne i jak doszło do ich reifikacji.

Podejścia rozróżniające konstruktywizm i konstrukcjonizm

Niektórzy autorzy rozróżniają konstruktywizm społeczny i konstrukcjonizm społeczny^[4]. Przy takim rozróżnieniu:

• konstruktywizm zakłada ograniczenia naszego postrzegania świata ze względu na właściwości biologiczne obserwatorów i różnorodność interpretacji zewnętrznego świata przez nich
• konstrukcjonizm zakłada, że rzeczywistości nie można poznać, a obserwatorzy mogą jedynie porozumiewać się między sobą na temat własnych konstruktów.

W ujęciu anegdotycznym te różnice są następujące:

• modernista (zwolennik tradycyjnej epistemologii) mówi: „Mówię o tym, co jest”
• konstruktywista: „Mówię o tym, co widzę”
• konstrukcjonista: „Nie ma świata zewnętrznego, dopóki go nie nazwę”^[5].

Krytyka konstruktywizmu

Według Grossa i Levitta podejście konstruktywistyczne, zwłaszcza w stosunku do nauki, stanowi zaprzeczenie metody naukowej i służy głównie budowaniu pseudonaukowych teorii, podporządkowanych modom lub chwilowemu interesowi politycznemu i ideologicznemu^[6]. Na pseudonaukowość konstrukcjonizmu wskazywał również Alan Sokal, według którego stanowi on porzucenie zdobyczy Oświecenia i pogrążenie się w irracjonalizmie. Jako przykład pseudointelektualnych wywodów, nastawionych wyłącznie na oczarowanie czytelnika Sokal podaje pracę Jacques’a Lacana obszernie czerpiącą z terminologii matematycznej (np. pierwiastka z –1) w sposób całkowicie bezsensowny z punktu widzenia matematyki^[7]. Według konstruktywistów takie podejście jest dopuszczalne a Lacan posługuje się symbolami matematycznymi w swoim własnym znaczeniu, nie wyjaśniając jednak celowości takiego zabiegu^[8].

Osobny artykuł: Modne bzdury.

Zobacz też

• konstruktywizm (stosunki międzynarodowe)
• interakcjonizm symboliczny
• teoria aktora-sieci
• socjologia wiedzy
• socjologia nauki
• epistemologia
• filozofia nauki