Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Tulcach

Kościół pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Tulcach – rzymskokatolicki kościół parafialny znajdujący się w Tulcach, wzniesiony około połowy XIII wieku^[2] z fundacji rodu Łodziów w stylu późnoromańskim, przebudowywany w XV i XVI wieku, rozbudowany w 1784. Kościół ten jest jednym z dziesięciu sanktuariów maryjnych na prawie papieskim, znajdujących się na terenie archidiecezji poznańskiej^[3]. Budowla znajduje się na turystycznym Szlaku Romańskim.

Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Tulcach

nr rej. 2445 z dnia 22.12.1932 r.[1]
kościół parafialny sanktuarium maryjne
Widok od strony południowo-wschodniej
Państwo	Polska
Miejscowość	Tulce ul. Pocztowa 1
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Parafia	Narodzenia NMP w Tulcach
Wezwanie	Narodzenia NMP
Przedmioty szczególnego kultu
Cudowne wizerunki	Matka Boża z Dzieciątkiem (rzeźba)
Historia Data zakończenia budowy I poł. XIII wieku, koniec XV w., początek XVI w., 1784, początek XX w. Data poświęcenia I poł. XIII wiek, początek XVI wiek (?), ok. 1593 (?) Data zamknięcia ok. 1563
Dane świątyni Architekt nieznany Świątynia • materiał bud. • pierwotnie drewno; obecnie cegła, drewno
Położenie na mapie gminy Kleszczewo Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Tulcach
Położenie na mapie Polski Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Tulcach
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Tulcach
Położenie na mapie powiatu poznańskiego Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Tulcach
52°20′31,30″N 17°04′45,48″E

Zachodni szczyt kościoła

Wnętrze

Dzwonnica z 1860

Gotycka kropielnica znajdująca się w kruchcie

Historia kościoła

Od XI do XV wieku

Parafia w Tulcach należy do najstarszych w archidiecezji poznańskiej. Obecny kościół z połowy XIII wieku wzniesiony został być może w miejscu drewnianej świątyni z XI wieku (choć nie ma na to żadnych dowodów), również będącej fundacją Łodziów i pozostającej wówczas pod ich patronatem^[4]. Jest to jeden z najstarszych ceglanych kościołów w Wielkopolsce^[5]. Zdaniem Jana Długosza fundatorem pierwszej świątyni był Piotr Włostowic, a dokonać miał tego ok. 1140; przekaz ten nie znajduje jednak wystarczającego potwierdzenia^[4].

Parafia tulecka została erygowana prawdopodobnie w XII wieku. Tulce w tym okresie były bardziej znaczącym ośrodkiem, niż jest to obecnie. Według przekazu Długosza miały się tu znajdować dwa kościoły parafialne^[4]. W 1363 kościół wzmiankowano po raz pierwszy, przy okazji porozumienia do jakiego doszło między właścicielem Tulec Mikołajem Łodzią a biskupem poznańskim Janem V w kwestii cesji dziesięcin na utrzymanie kościoła, a tym samym do podziału dóbr tuleckich pomiędzy Łodziów a Doliwów^[4]. W 1412 wzmiankowana jest stojąca koło kościoła kaplica^[4].

We władaniu Górków. Okres reformacji

W 1486 Tulce stały się rodową własnością biskupa poznańskiego Uriela Górki, który pod koniec XV wieku dokonał przebudowy świątyni^[4]. W 1471 biskup poznański Andrzej Bniński połączył oba probostwa tuleckie, pozostawiając obu plebanów^[4]. Kolejna przebudowa kościoła miała miejsce w pierwszych latach XVI wieku, najprawdopodobniej dokonał jej stryj biskupa Uriela, kasztelan i wojewoda poznański, biskup kujawski Łukasz II Górka. Nadano wówczas wnętrzu świątyni formy gotyckie^[4]. W 1539 dokonano inkorporacji beneficjum tuleckiego do prepozytury kórnickiej^[4].

W wyniku przejścia Górków na protestantyzm doszło do przejęcia kolegiaty kórnickiej przez protestantów, zaś kościół w Tulcach został zamknięty^[4]. Parafia tulecka ponownie została wyodrębniona z kórnickiej prawdopodobnie ok. 1580^[4]. Sytuacja zmieniła się po wygaśnięciu rodu i przejęciu dóbr tuleckich i kórnickich oraz prawa patronatu nad parafią przez katolicki ród Czarnkowskich, którzy w 1593 przywrócili w Tulcach proboszcza^[4].

Od XVII wieku do dziś

Po okresie zaniedbań infrastruktury kościelnej, w II połowie XVII wieku wnętrze kościoła zostało wyremontowane. Miejscowość w tym samym czasie stała się własnością Grudzińskich^[4]. Jak wynika z dokumentów, w XVII wieku istniała w Tulcach Szkoła parafialna (o której brak wzmianek w XVIII wieku) oraz szpital, zniszczony w pożarze przed 1727. Szpital ten został następnie odbudowany^[4]. W 1784 znacznie przedłużono nawę główną w kierunku zachodnim^[4].

Na początku XX wieku dobudowano do kościoła zakrystię oraz kruchtę po południowej stronie. W 1926 powstał mur otaczający cmentarz kościelny oraz schody prowadzące do świątyni^[4]. Podczas II wojny światowej kościół w Tulcach był jedynym czynnym kościołem na obszarze powiatu średzkiego w jego ówczesnych granicach^[4]. Kościół przeszedł remont w 1948, w 1959 wymieniono poszycie dachowe kościoła i plebanii^[4].

Opis budowli

Kościół w Tulcach położony jest na wzgórzu pośrodku najstarszej części wsi, do głównego wejścia prowadzą wiodące stokiem wzniesienia schody. Budowla poza częściami dobudowanymi w XVIII wieku utrzymana jest w stylu późnoromańskim. Jednonawowy, murowany budynek wzniesiony został w swej części romańskiej z cegły na planie zbliżonym do kwadratu w układzie wendyjskim. Prezbiterium kościoła jest niższe i węższe niż część nawowa. Budowla jest orientowana. Najmłodsza, zachodnia partia nawy zwieńczona jest barokowym szczytem częściowo nachodzącym na przykrytą hełmem wieżę. Zewnętrzna część murów nawy i prezbiterium zachowała cechy romańskie, jedynie okna przekuto na nowo w formach późniejszych.

W sąsiedztwie kościoła znajduje się zabytkowa, drewniana dzwonnica. Na terenie cmentarza przykościelnego umieszczono w XIX wieku piaskowcową XVI-wieczną kapliczkę w formie obelisku, uprzednio stojącą na granicy województw poznańskiego i kaliskiego pomiędzy Bylinem a Kleszczewem, fundacji Elżbiety i Jana Winklerów, będącą dziełem prawdopodobnie Henryka Horsta. Zwieńczona jest ona głowicą w stylu toskańskim, a ozdobiono ją scenami Męki Pańskiej^[6].

Wyposażenie

Ołtarze

Współcześnie kościół w Tulcach ma trzy barokowe ołtarze z XVII wieku: ołtarz główny, w którym umieszczono otaczaną kultem figurę Matki Bożej z Dzieciątkiem (Matki Bożej Tuleckiej) oraz dwa ołtarze boczne: prawy pod wezwaniem Matki Bożej Pocieszenia i lewy św. Izydora, patrona rolników. Pierwotnie w kościele znajdował się ponadto ołtarz i kaplica św. Anny oraz ołtarz Matki Bożej Wniebowziętej, który to tytuł w XVIII wieku, prawdopodobnie w związku z częstymi epidemiami, zmieniono ku czci św. Rocha^[7] (zastąpiono wówczas obraz Wniebowzięcia wizerunkiem nowego patrona). Oba te ołtarze zostały usunięte w XIX wieku^[8].

Figura Matki Bożej z Dzieciątkiem

Wewnątrz kościoła, w ołtarzu głównym znajduje się czczona przez wiernych jako cudowna^[9] figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem zwana Matką Bożą Tulecką.

Gotycka XV-wieczna rzeźba autorstwa anonimowego artysty została koronowana koronami papieskimi 2 września 1979. Najprawdopodobniej posąg został ufundowany przez Uriela Górkę podczas przebudowy kościoła ok. 1500 r. Rzeźba wysokości 1,2 m przedstawia Maryję trzymającą w lewej ręce dzieciątko, natomiast w prawej, wysuniętej do przodu berło. Cała postać oparta jest na schemacie litery „S”, charakterystycznym dla rzeźb gotyckich z tego okresu, z lekko pochyloną głową, wywołuje wrażenie ruchu. Podstawą rzeźby jest forma fali, na której znajduje się półksiężyc i trzy małe ludzkie postacie otaczające Matkę Boską – środkowa obrócona tyłem. Szata udrapowana jest w głębokie, spływające ku dołowi fałdy.

W okresie reformacji część złożonych do tej pory wotów zostało wywiezionych do Kórnika, skąd powróciły w 1737. Szczególny kult rzeźby datuje się od II połowy XVII wieku. Od tej pory złożono tu liczne nowe wota, a do ozdobienia wizerunku ufundowano złocone korony i ozdobne sukienki, skradzione potem w 1939. Obecne insygnia zostały umieszczone 3 maja 1939.

Rzeźba była czterokrotnie koronowana: w 1662 przez biskupa poznańskiego Wojciecha Tolibowskiego, w 1686 srebrnymi złoconymi koronami ufundowanymi przez owczarza Matiasza ze Skórzewa jako wotum za uzdrowienie żony, nie wiadomo, czy przekazanie wotum wiązało się z uroczystą ceremonią; kolejna koronacja odbyła się 3 maja 1939, kiedy ufundowano nowe insygnia w miejsce skradzionych w nocy z 5 na 6 września 1938. Ostatnia koronacja miała miejsce 2 września 1979, dokonał jej koronami papieskimi arcybiskup metropolita poznański Jerzy Stroba^[10].

Obraz Matki Bożej Pocieszenia

Podobnie jak figura uznawany przez wiernych za cudowny obraz Matki Bożej Pocieszenia namalowany na płótnie, poświadczono po raz pierwszy w 1696 roku. W XVII wieku wizerunek ozdobiony był drewnianą rzeźbioną sukienką, którą w 1905 zastąpiono wykonaną ze srebrnej blachy. W tym samym roku obraz został koronowany. Malowidło znajduje się w ołtarzu bocznym Matki Bożej Pocieszenia. Obecnie dekoracja obrazu jest eksponowana w gablocie koło ambony^[11].

Pozostałe elementy wyposażenia

• Drewniana XVIII-wieczna figura Chrystusa (Vir dolorum)^[9].
• Pochodząca z przełomu XVII i XVIII wieku barokowa chrzcielnica, znajdująca się w prezbiterium^[12].
• Nagrobek Leona Modrzewskiego (zm. 15 marca 1594) z szarego marmuru przedstawiający zmarłego w zbroi i z rynsztunkiem, umieszczony w filarze łuku tęczowego^[13].
• Piaskowcowa gotycka kropielnica w kształcie kielicha z przełomu XV i XVI wieku umiejscowiona w kruchcie, wysokości 88 cm i średnicy 52 cm^[12].
• Barokowy polichromowany krucyfiks z XVII–XVIII wieku wysokości 2,8 metra (rzeźba Chrystusa 2,1 metra) znajdujący się pierwotnie w prezbiterium, obecnie zawieszony w nawie^[14].
• Chorągiew z adamaszku koloru czerwonego, z XVII wieku z wizerunkiem Matki Bożej Niepokalanej i św. Anny.
• Feretron z wizerunkiem Matki Bożej Różańcowej i św. Józefa, kościół miał dawniej również feretron z blachy i srebra z nieokreślonym wizerunkiem Matki Bożej^[15].
• Kościół ma dwa dzwony, jeden z 1536^[9] o obwodzie 85 cm dedykowany Maryi, drugi z 1669 o obwodzie 70 cm^[16].
• późnogotycki XVI-wieczny zamek w drzwiach kruchty, wykuty z żelaza^[17].