Kardynałowie z nominacji Aleksandra III

Papież Aleksander III w ciągu 22 lat pontyfikatu (1159–1181) mianował prawdopodobnie 33 nowych kardynałów.

Uwagi odnośnie do dat: daty nominacji zdecydowanej większości kardynałów nie są znane. W literaturze przedmiotu są one ustalane hipotetycznie. Wiadomo, że zgodnie z obowiązującym wówczas prawem kościelnym nominacje kardynalskie miały miejsce co do zasady w tzw. soboty kwartalne, a czasem wyjątkowo także w Wielką Sobotę lub sobotę przed niedzielą pasyjną^[1]. Najczęściej przyjmuje się, że kardynał został mianowany w ostatnią sobotę kwartalną przed pierwszą wzmianką dokumentacyjną o nim jako kardynale^[2], w niektórych przypadkach jednak data ta jest korygowana w oparciu o dodatkowe przesłanki, w szczególności miejsce danego kardynała w porządku starszeństwa, wynikające z kolejności podpisów na papieskich przywilejach^[3].

Nominacja 18 grudnia 1159

• Milo – kardynał diakon S. Maria in Aquiro, zm. 1161

Nominacja 22 grudnia 1162

• Manfredo de Lavagna – kardynał diakon S. Giorgio in Velabro, następnie kardynał prezbiter S. Cecilia (22 września 1173), kardynał biskup Palestriny (18 grudnia 1176), zm. 17 stycznia 1178

Nominacje 18 grudnia 1165

• Ugo Pierleoni CanReg, biskup Piacenzy – kardynał biskup Tusculum, zm. 21 kwietnia 1166
• Konrad von Wittelsbach CanReg, arcybiskup Moguncji – kardynał prezbiter S. Marcello, następnie kardynał biskup Sabiny (16 kwietnia 1166), zm. 25 października 1200.
• Ugo di Bologna – kardynał diakon S. Eustachio, zm. w grudniu 1177
• Witeliusz OSB, subdiakon S.R.E. – kardynał diakon Ss. Sergio e Bacco, zm. 20 lipca 1175
• Teodino de Arrone, subdiakon S.R.E., notariusz papieski, kamerling – kardynał diakon S. Maria in Portico, następnie kardynał prezbiter S. Vitale (19 marca 1166), kardynał biskup Porto e S. Rufina (maj 1179), zm. 7 marca 1186
• Pietro de Bono CanReg, subdiakon S.R.E. – kardynał diakon S. Maria in Aquiro, następnie kardynał prezbiter S. Susanna (22 września 1173), zm. 20 listopada 1187
• Ermanno, subdiakon S.R.E., notariusz papieski – kardynał diakon S. Angelo, następnie kardynał prezbiter S. Susanna (19 marca 1166), zm. w październiku 1166

Nominacje 19 marca 1166

• Galdino Valvassi della Sala, archidiakon Mediolanu – kardynał prezbiter S. Sabina (do 5 września 1167^[4]), abp Mediolanu (od 8 maja 1166), zm. 18 kwietnia 1176
• Girolamo CanReg – kardynał diakon S. Maria Nuova, zm. 1167.

Nominacje w 1168

• Giovanni OSB, opat S. Sophia w Benewencie – kardynał prezbiter (S. Sisto?), zm. 1177
• Rainaldo OSB, biskup elekt Gaety – kardynał diakon Świętego Kościoła Rzymskiego, następnie^[5] biskup Gaety 1169–1171, arcybiskup Bari 1171–1188, zm. 4 lutego 1188

Nominacja 21 marca 1170

• Leonato de Manoppello OSB, opat S. Clemente w Casauria – kardynał diakon Świętego Kościoła Rzymskiego, zm. 25 marca 1182

Nominacje 19 grudnia 1170

• Odon de Soissons OCist, opat Ourscamp – kardynał biskup Tusculum, zm. 1171.
• Lombardo da Piacenza, subdiakon S.R.E. – kardynał diakon Świętego Kościoła Rzymskiego, następnie kardynał prezbiter S. Ciriaco (20 lutego 1171), arcybiskup Benewentu^[5] 1171–1179, zm. ok. 1179.

Nominacja 3 marca 1173

• Uguccione Pierleoni – kardynał diakon S. Angelo, następnie kardynał prezbiter S. Clemente (23 września 1178), zm. 1 kwietnia 1182

Nominacje 22 września 1173

• Pierre Ithier de Pavie CanReg, biskup elekt Meaux, archidiakon Pawii – kardynał prezbiter S. Crisogono, następnie kardynał biskup Tusculum (maj 1179), zm. 1 sierpnia 1182
• Laborans de Panormo – kardynał diakon S. Maria in Portico, następnie kardynał prezbiter S. Maria in Trastevere (8 marca 1180), zm. 6 października 1189

Nominacje 8 marca 1175

• Raniero da Pavia – kardynał diakon S. Giorgio in Velabro, następnie kardynał prezbiter Ss. Giovanni e Paolo (18 grudnia 1182), zm. 1183.
• Vibiano, archidiakon Orvieto – kardynał diakon S. Nicola in Carcere, następnie kardynał prezbiter S. Stefano in Celiomonte (20 września 1175), zm. w maju 1184.

Nominacja 3 czerwca 1178

• Ardoino da Piacenza CanReg, archidiakon Piacenzy, subdiakon S.R.E. – kardynał diakon S. Maria in Via Lata, następnie kardynał prezbiter S. Croce in Gerusalemme (23 września 1178), zm. 21 stycznia 1183

Nominacje 23 września 1178

• Mathieu d’Anjou – kardynał prezbiter S. Marcello, zm. 1182
• Graziano da Pisa, subdiakon S.R.E., notariusz papieski – kardynał diakon Ss. Cosma e Damiano^[6], zm. 1205.
• Jan – kardynał diakon S. Angelo, zm. 1181
• Rainier Magnus – kardynał diakon S. Adriano, zm. 1182
• Matteo CanReg, subdiakon S.R.E. – kardynał diakon S. Maria Nuova^[6], zm. w styczniu 1182.
• Bernard – kardynał diakon S. Nicola in Carcere, zm. 1179.

Nominacje w marcu 1179 (na Soborze Laterańskim III)

• Guillaume de Champagne, arcybiskup Reims – kardynał prezbiter S. Sabina, zm. 7 września 1202.
• Henri de Marsiac OCist, opat Clairavaux – kardynał biskup Albano, zm. 1 stycznia 1189
• Bernered OSB, opat Saint-Crepin-le-Grand w Soissons – kardynał biskup Palestriny, zm. 3 lipca 1180

Nominacja 22 września 1179

• Paolo Scolari, subdiakon S.R.E., archiprezbiter bazyliki liberiańskiej – kardynał diakon Ss. Sergio e Bacco, następnie kardynał prezbiter S. Pudenziana (8 marca 1180), kardynał biskup Palestriny (20 grudnia 1180), Papież Klemens III (19 grudnia 1187), zm. 20 (?) marca 1191

Nominacja ok. 1180

• Ruggiero di San Severino OSB, arcybiskup Benewentu 1179–1221 – kardynał prezbiter S. Eusebio, zm. 25 grudnia 1221

„Domniemani” kardynałowie

Brixius wśród kardynałów mianowanych przez Aleksandra III wymienia jeszcze trzech innych, którzy znani są wyłącznie z pojedynczych dokumentów:

• Wilhelm, kardynał prezbiter S. Prassede – podpisał bullę z 20 grudnia 1173
• Piotr, kardynał prezbiter S. Cecilia – podpisał bullę z 25 maja 1178
• Piotr, kardynał prezbiter S. Luciae – podpisał bullę z 30 maja 1178

Bulle te nie zachowały się w oryginale, zachowane kopie zawierają liczne błędy, stąd nie ma pewności, czy kardynałowie ci istnieli naprawdę, czy też doszło tu jedynie do zniekształcenia przez kopistów nazw kościołów tytularnych kardynała Wilhelma z Pawii (S. Praxedis zamiast S. Eudoxiae) oraz Pietro de Bono (S. Caeciliae i S. Luciae zamiast S. Susannae), których podpisów brak na wspomnianych bullach, pomimo że podpisali wiele dokumentów Aleksandra III wydanych w pobliżu tych dat^[7].

Ponadto według nekrologu opactwa Monte Cassino Aleksander III wyniósł do godności kardynalskiej jeszcze dwóch następujących benedyktyńskich opatów:

• Teodino de Scarpa OSB, opat Monte Cassino 1166–1167, zm. 14 września 1167
• Oderisio di Palearia OSB, opat S. Giovani in Venere 1155–1204, zm. 1204

Z uwagi na brak innych dowodów potwierdzających te promocje, wydają się one raczej mało prawdopodobne^[8].

Przypisy

1. Werner Maleczek, Papst und Kardinalskolleg von 1191 bis 1216, Wiedeń 1984, s. 289. Brixius, s. 7–15, przyjmuje piątki kwartalne jako daty promocji. Rozbieżność ta ma w dużej mierze charakter pozorny, zależy bowiem od tego, czy jako datę promocji uważa się zatwierdzenie nominacji na tajnym konsystorzu, co miało miejsce w piątki, czy też oficjalne ich ogłoszenie i udzielenie nominatom święceń, co miało miejsce w soboty. W artykule przyjęto soboty jako dni właściwych promocji.
2. Zob. B. Zenker, Die Mitglieder des Kardinalkollegiums von 1130 bis 1159, Würzburg 1964, s. 220 i nast., z tym, że Zenker przyjmuje, że promocje miały miejsce w piątki kwartalne (a nie soboty).
3. por. Rudolf Hüls, Kardinäle, Klerus und Kirchen Roms: 1049–1130, Bibliothek des Deutschen Historischen Instituts in Rom. Max Niemeyer Verlag. Tybinga 1977, ISBN 978-3-484-80071-7.
4. Galdino Valvassi della Sala po nominacji i konsekracji na arcybiskupa Mediolanu początkowo zachował tytuł kardynalski, zrezygnował jednak z niego po swojej intronizacji 5 września 1167
5. Po otrzymaniu sakry biskupiej zrezygnował z godności kardynalskiej
6. Jaffé, s. 146, podaje, że Graziano i Matteo po raz pierwszy występują jako świadkowie na bulli z 28 marca 1178 i na tej podstawie Brixius datował ich promocję na 3 marca 1178. Jednakże dokument ten (Jaffé, s. 321 nr 13063) zawiera formułę datacyjną wskazującą w rzeczywistości na rok 1179 („dwunastej indykcji, dwudziestego roku pontyfikatu Aleksandra III”). Następny dokument podpisany przez Graziano i Matteo pochodzi dopiero z 1 października 1178 (Jaffé, s. 325 nr 13105), co wskazuje na wrześniowy termin promocji. Ponadto, na bullach Aleksandra III z lat 1179–1181 Matteo zajmuje miejsce w porządku starszeństwa po Janie z S. Angelo i Rainierze z S. Adriano, którzy z pewnością zostali mianowani we wrześniu 1178.
7. o bulli z 20 grudnia 1173 zob. Paul Fridolin Kehr (w:) Nachrichten von der königlichen Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingen, phil.-hist. Klasse, 1899, s. 231 nr 12; bulla z 25 maja 1178 w wersji wydanej w Nicholas Bessin, Le privilege pour les dixmes novalles, Paryż 1669, s. 33–39, w ogóle nie podaje nazwy kościoła tytularnego kardynała Piotra, co wskazuje, że była ona trudna do odczytania na zachowanym egzemplarzu. Przypadki mylenia tytułów S. Caeciliae i S. Susannae są znane w literaturze przedmiotu, zob. Brixius, s. 82. Z kolei tytuł S. Luciae jest w ogóle nieznany.
8. por. Ganzer, s. 132.

Bibliografia

• J.M. Brixius, Die Mitglieder des Kardinalkollegiums von 1130-1181, Berlin 1912, s. 60-67
• I. S. Robinson, The Papacy, 1073-1198: Continuity and Innovation, Cambridge University Press 1990
• K. Ganzer, Die Entwicklung des auswärtigen Kardinalats im hohen Mittelalter, Tybinga 1963
• Ph. Jaffé, Regesta pontificum Romanorum ab condita Ecclesia ad annum post Christum natum MCXCVIII, vol. II, Leipzig 1888
• G. A. Loud: The Latin Church in Norman Italy. Cambridge University Press, 2007. ISBN 0-521-25551-1. [dostęp 2009-01-31]. (ang.). Brak numerów stron w książce