Julio Cortázar

Julio Cortázar (ur. 26 sierpnia 1914 w Brukseli, zm. 12 lutego 1984 w Paryżu) – argentyński pisarz, tłumacz, filozof i intelektualista. Światowej sławy twórca prozy latynoamerykańskiej, znany jest przede wszystkim dzięki powieściom, m.in. Gra w klasy, 62. Model do składania, oraz opowiadaniom. Cortázar zdobył uznanie głównie dzięki oryginalnej technice swojego pisarstwa. Jego utwory to nowatorska, pełna humoru i fantastyki proza latynoamerykańska, ukazująca niezwykłe pokłady wyobraźni i pomysłowości pisarza^[1].

Julio Cortázar

Imię i nazwisko	Julio Florencio Cortázar
Data i miejsce urodzenia	26 sierpnia 1914 Bruksela
Data i miejsce śmierci	12 lutego 1984 Paryż
Narodowość	argentyńska
Dziedzina sztuki	literatura i tłumaczenia
Ważne dzieła
Gra w klasy

Życiorys

Rok, w którym Julio Cortázar przyszedł na świat, był początkiem I wojny światowej i kryzysu gospodarczego. Rodzice Julia znajdowali się wówczas w Brukseli, jako że ojcu Julia udało się dostać posadę w ambasadzie. Zaledwie dwa miesiące po narodzinach pisarza rozpoczęły się działania wojenne, w związku z tym, Cortazarowie zdecydowali się na powrót do Ameryki Południowej. Droga powrotna do Argentyny nie była łatwa; początkowo rodzina tułała się po Europie aż do roku 1918, kiedy to w Barcelonie znaleźli bezpieczny sposób na przedostanie się na rodzimy kontynent^[2].

Po powrocie do kraju rodzina Cortazarów rozpadła się: ojciec Julia postanowił odejść i już na zawsze bliscy stracili z nim kontakt. Jego matka, Herminia, z dwójką małych dzieci udała się do Banfield, gdzie pisarz spędził większość dzieciństwa. Jego wrażliwość artystyczną kształtowały poematy Edgara Allana Poego i powieści Jules’a Verne’a, co istotnie wpłynęło na etapy jego późniejszej twórczości.

Julio Cortázar wcześnie podjął pracę zarobkową, aby pomóc matce w utrzymaniu rodziny. W roku 1932 zatrudnił się w szkole i pracował jako nauczyciel, jednak praca ta nie przynosiła mu żadnej satysfakcji. Oprócz swoich wewnętrznych rozterek, czuł niepokój związany z wydarzeniami dziejącymi się w ówczesnej Argentynie. Kryzys, nieudane eksperymenty gospodarcze i polityczne zawirowania, to typowe problemy jakie dotykały kraje Ameryki Łacińskiej w wieku XX. W roku 1935 Cortázar rozpoczął studia na Uniwersytecie w Buenos Aires na wydziale nauk humanistycznych. Dziewięć lat później wyjechał do stolicy prowincji Mendoza, gdzie znalazł zatrudnienie na Narodowym Uniwersytecie w Cuyo. Kiedy w 1946 r. Juan Domingo Perón wygrał wybory prezydenckie, Julio Cortázar postanowił zrezygnować ze stanowiska, ze względu na różnicę w poglądach politycznych i groźby ze strony władz uniwersyteckich. Powrócił do Buenos Aires, gdzie nawiązał współpracę z wydawnictwem i czasopismami, takimi jak „Realidad”, „Verbum” i „Sur”. W roku 1948 Julio Cortázar otrzymał tytuł tłumacza języka francuskiego i angielskiego. Od tej chwili zajmował się wyłącznie pisarstwem i tłumaczeniem na zlecenie od międzynarodowej organizacji rządowej ONZ. W tym okresie opublikował wiele opowiadań, które przyjęte zostały z wielkim entuzjazmem.

W roku 1951 Cortázar wyjechał do Paryża dzięki rządowemu stypendium naukowemu. We Francji zajął się porównywaniem relacji między literaturą francuską a angielską. W tym samym roku, spotkał Aurorę Bernárdez, tłumaczkę i pisarkę argentyńską, z którą ożenił się w roku 1953. Po piętnastu latach związku para postanowiła się rozwieść, zachowując przy tym przyjacielskie stosunki. W czasie pobytu we Francji pisarz opublikował wiele opowiadań i książek, które przyniosły mu rozgłos w Argentynie. W wieku lat pięćdziesięciu stał się jednym z najbardziej popularnych i respektowanych pisarzy XX wieku, tuż obok takich osobistości jak Gabriel García Márquez czy Mario Vargas Llosa.

W 1970 pisarz ożenił się drugi raz z Carol Dunlop, młodą pisarką i aktywistką amerykańską, z którą podróżował po całym świecie, m.in. do Meksyku, Nikaragui, Włoch, Kuby, Nowego Jorku, etc. W latach osiemdziesiątych ich życie uległo niespodziewanej zmianie. U Cortázara wykryto przewlekłą białaczkę. Jeszcze w roku 1983 ukazała się, napisana wspólnie z żoną, jego ostatnia powieść, Astronauci z kosmostrady, która była uwieńczeniem wspólnej podróży furgonetką z Paryża do Marsylii. W 1982 r. Carol zmarła na egzotyczną chorobę, która prawdopodobnie była wynikiem podróży do Nikaragui^[3]. Ostatnie lata życia Cortázar spędził spokojnie na wsi, w otoczeniu swoich najbliższych przyjaciół, m.in. Aurory Bernárdez, byłej żony. 12 lutego umarł na atak serca^[4].

Twórczość

Pierwszym, głośnym dziełem opublikowanym w wydawnictwie Sudamericana, był zbiór opowiadań zatytułowany Bestiario. Zbiór został wydany jeszcze przed wyjazdem pisarza do Francji i był początkiem kariery. W tomie znalazły się m.in. opowiadania: Zajęty dom, Aksolotl, Daleka. Julio Cortázar w swojej twórczości zawarł wszystkie gatunki literackie, jednak został zapamiętany głównie jako mistrz krótkiej formy. Większość jego utworów ma charakter fantastyczny, irracjonalny. Dalej opublikował dzieła takie jak Tajemna broń, Opowieści o kronopiach i famach i inne historie. Swój sukces zawdzięcza przede wszystkim utworom takim jak: 62. Model do składania, W osiemdziesiąt światów dookoła dnia, Ostatnia runda. Jego najwybitniejszą książką, która stała się symbolem Cortazarowskiej prozy, jest Gra w klasy. Cortázar publikował również dzieła o charakterze politycznym, które w latach siedemdziesiątych miały ogromne znaczenie ze względu na panującą cenzurę. Są to dzieła takie jak: Książka dla Manuela, Dossier Chile: el libro negro^[5].

Ekranizacje

Dzieła Cortázara inspirowały wielu reżyserów, m.in. Manuela Antína, Michelangela Antonioniego (Powiększenie) i Luisa Buñuela.

Styl

Cortázar należy do grupy pisarzy, którzy wyznaczyli własną ścieżkę jeśli chodzi o styl i zrewolucjonizowali generalny pogląd o literaturze w drugiej połowie XX wieku. W jego prozie uwagę zwraca kunsztowny język, przeplatanie się świata rzeczywistego i fantastycznego, który pojawia się nagle i często w związku z uczuciami bohatera, grami, które sam ze sobą uprawia, wykrzywioną pseudonaturalistyczną konstrukcją świata. Pisał także opowiadania będące zabawami z pogranicza filologii i wyobraźni, zawierające neologizmy (np. nazwy tańców: tregua, espera, katala w opowieściach o kronopiach i famach) i raptowne przekształcenia utartych językowych fraz, urywania zdań w nieoczekiwanych momentach lub zawiłe, złożone wypowiedzi, które rzadko pozostają jednoznaczne. Proza Cortazara utrzymuje się na granicach absurdu, niejasności, umyślnie wprowadzając czytelnika w stan oderwania od rzeczywistości, zmuszając do raptownej zmiany perspektywy. Wplątywane neologizmy, gra słowotwórcza to typowe zabiegi wykorzystywane przez pisarza. Jego dzieła są ciągłym dialogiem z czytelnikiem, któremu zostawił możliwość budowania własnego kontekstu i interpretacji, co w tamtych czasach było podejściem nowatorskim. Jego utwory są pełne ukrytej symboliki, alegorii i pytań egzystencjalnych^[6]. Autor stworzył niezwykły świat pełen magii i niezwykłej atmosfery; w jego utworach panuje melancholiczny i tajemniczy nastrój. Postaci Cortázara są prawdziwe, a zarazem zdeformowane, zupełnie oderwane od rzeczywistości, jakby wyciągnięte ze snu. Autor demonstruje przy tym, że w świecie literackim nie ma ograniczeń, nie ma miejsca na tabu, które przejawia się konwencjonalną metodą pisarstwa, szablonowym trzymaniem się formy prozatorskiej. Autor stara się nam przedstawić „inną rzeczywistość”^[7] poprzez łamanie stereotypów i pozorów^[8]. Aby zrozumieć „mowę” Cortázara, niezbędna jest wyobraźnia, która pomaga nam w interpretacji. Pisarz trzymał się koncepcji „innej rzeczywistości”, która oznaczała próbę przełożenia świata prozaicznego na świat metafizyczny. To wizja świata i człowieka z perspektywy niezwykłości. W utworach Cortázara chronologia wydarzeń jest często zaburzona, autor łączy wszystkie epizody na zasadzie przejść czasowych; przykładem tego jest Gra w klasy, która jest także grą z dotychczasową linearną formą powieści. Nowoczesne teorie literackie uznają ją za jeden z pierwszych przykładów hipertekstu. We wstępie do powieści czytamy, że można czytać ją na co najmniej dwa sposoby – tradycyjnie i poruszając się po wytyczonym przez pisarza szlaku, który polega na przemieszczaniu się od rozdziału do rozdziału w innej niż normalna kolejności. W dużej mierze na formę prozy pisarza wpłynęło zainteresowanie ruchem surrealistycznym, w szczególności dadaizmem. Więź autora z dynamicznie rozwijającym się kierunkiem awangardowym można zaobserwować przede wszystkim w utworze W osiemdziesiąt światów dookoła dnia. Każdy utwór Cortázara to metafizyczna przeprawa w głąb duszy człowieka osamotnionego we współczesnym świecie^[9].

Książki Cortázara tłumaczyły na język polski Zofia Chądzyńska i Marta Jordan.

Dzieła

Grób Cortázara na cmentarzu Montparnasse w Paryżu. Nad grobem widać stworzoną przez autora postać kronopia.

• 1938 Presencia – sonety (pod pseudonimem Julio Denis)
• 1945 La otra orilla (Drugi brzeg) – tom opowiadań (w Polsce w zbiorze Opowiadania, tom 1, wyd. 1975)
• 1949 Los reyes – sztuka teatralna (pod pseudonimem Julio Denis)
• 1951 Bestiario (Bestiarium) – tom opowiadań (w Polsce w zbiorze: Opowiadania)
• 1956 Final del juego (Koniec zabawy) – tom opowiadań (w Polsce w zbiorze: Opowiadania)
• 1959 Las armas secretas (Tajemna broń) – tom opowiadań, pol. wyd. 1967
• 1960 Los premios (Wielkie wygrane) – powieść, pol. wyd. 1976
• 1962 Historias de cronopios y de famas (Opowieści o kronopiach i famach) – (różne)
• 1963 Rayuela (Gra w klasy) – powieść, pol. wyd. 1968
• 1966 Todos los fuegos el fuego (Dla wszystkich ten sam ogień) – tom opowiadań, pol. wyd. 1969
• 1967 La vuelta al día en ochenta mundos (W osiemdziesiąt światów dookoła dnia) – zbiór esejów, pol. wyd. 1976
• 1967 Blow-Up (Powiększenie) – scenariusz (wspólnie z Michelangelem Antonionim)
• 1967 Buenos Aires, Buenos Aires – tekst do albumu zdjęć (Sara Facio, Alicia D’Amico)
• 1968 62/modelo para armar (62. Model do składania) – powieść, pol. wyd. 1974
• 1969 Último round (Ostatnia runda) – kolaż literacki, pol. wyd. 1979
• 1970 Viaje alrededor de una mesa – krytyka
• 1971 Pameos y meopas – poezja
• 1972 Prosa del observatorio (Proza z obserwatorium) – poezja, pol. wyd. 1986
• 1973 Libro de Manuel (Książka dla Manuela) – powieść, pol. wyd. 1980
• 1974 Octaedro (Ośmiościan) – tom opowiadań, pol. wyd. 1977
• 1975 Fantomas contra los vampiros multinacionales (Fantomas przeciw wielonarodowym wampirom) – komiks, pol. wyd. 1979
• 1975 Opowiadania zebrane
• 1976 Estrictamente no profesional – tekst do albumu zdjęć Humanario (Sara Facio, Alicia D’Amico)
• 1977 Alguien que anda por ahí (Nikt, byle kto...) – tom opowiadań, pol. wyd. 1980
• 1978 Territorios – zbiór esejów
• 1979 Un tal Lucas (Opowiadania o Łukaszu) – tom opowiadań, pol. wyd. 1982
• 1980 Queremos tanto a Glenda (Tango raz jeszcze) – tom opowiadań, pol. wyd. 1983
• 1981 La raíz del ombú – komiks o imigracji (z: Alberto Cedrón)
• 1982 Deshoras (Niewpory) – tom opowiadań, pol. wyd. 1989
• 1982 Los autonautas de la cosmopista (Autonauci z kosmostrady), (wspólnie z Carol Dunlop, rys. Stéphane Hébert) – dziennik z podróży (tekst i kolaże) z Paryża do Marsylii, pol. wyd. 1999
• 1983 Nicaragua tan violentamente dulce – zbiór esejów
• 1983 Cuaderno de bitácora de Rayuela, (wspólnie z Ana María Barrenechea) – szkice do Gry w klasy
• 1984 Silvalandia – literatura dziecięca (oparta na ilustracjach Julio Silva), pol. wyd. 2004
• 1984 Salvo el crepúsculo – poezja
• 1984 Alto el Perú – tekst do albumu zdjęć (Manja Offerhaus)
• 1986 Divertimento – powieść napisana w 1949 r., wydana pośmiertnie
• 1986 El examen (Egzamin) – powieść napisana w 1949 r., wydana pośmiertnie; pol. wyd. 1991
• 1995 Diario de Andrés Fava
• 1995 Adiós Robinson y otras piezas breves – teatr
• 1997 Cuaderno de Zihuatanejo. El libro. Los sueños
• 2006 Obra crítica – zbiorcze wydanie publikowanych tekstów krytycznych
• 2008 Discurso del oso – zilustrowana część Opowieści o kronopiach i famach (il. Emilio Urberuaga)
• 2009 Papeles inesperados (Niespodziewane stronice) – oprac. A. Bernárdez, C. Álvarez Garriga; pol. wyd. 2013 (wybór: Marta Jordan)
• 2013 Clases de literatura. Berkeley, 1980 (O literaturze. Wykłady w Berkeley, 1980) – wydana pośmiertnie, oprac. C. Álvarez Garriga; pol. wyd. 2016

Antologie poetyckie

• Świat na wspak. Antologia – przeł. M.A. Kardyni, P. Rogoziński, wyd. Dr Lex, Kraków, 2013
• Powracająca ceremonia. Ceremonia recurrente – dwujęzyczne wydanie w przekł. J. Łuszczyny, Biblioteka Śląska Katowice, Instytut Literatury Kraków, Miejska Biblioteka Publiczna w Jaworze, 2020

Inne

• 2016 – Julio Cortázar w: Sztuka powieści. Wywiady z pisarzami z „The Paris Review”, wybór tekstów: Krzysztof Cieślik, Grzegorz Krzymianowski, Wrocław, Książkowe Klimaty