Pochodne tlenowych kwasów jodu

Pochodne tlenowych kwasów jodu – grupa związków chemicznych obejmująca przede wszystkim sole tlenowych kwasów jodu. Estry tych kwasów są rzadsze. Sole są zwykle substancjami krystalicznymi i mają właściwości utleniające, tym silniejsze, im niższy jest stopień utlenienia jodu^[1].

Na tę stronę wskazuje przekierowanie z „Jodany”. Zobacz też: hasło Jodany w indeksie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego.

Próbka jodanu amonu, NH
4IO
3

Zestawienie soli tlenowych kwasów jodu

Podjodyny

Podjodyny, w systemie Stocka jodany(I), to sole kwasu podjodawego (HIO) o wzorze ogólnym X(IO)
n^[a]. Zawierają anion podjodynowy IO−
.

Podjodyny są niestabilne zarówno w stanie czystym, jak i w roztworach wodnych. Ulegają dysproporcjonowaniu do jodków i jodanów. Można je otrzymać w reakcji jodu z wodorotlenkami^[2]:

I
2 + 2NaOH → NaIO + NaI + H
2O

Jodyny

Jodyny, in. jodany(III), to sole kwasu jodawego (HIO
2) o wzorze ogólnym X(IO
2)
n^[a]. Zawierają anion jodynowy IO−
2.

Jodany

Zobacz multimedia związane z tematem: Pochodne tlenowych kwasów jodu

Jodany, in. jodany(V), to sole kwasu jodowego (HIO
3) o wzorze ogólnym X(IO
3)
n^[a]. Zawierają anion jodanowy IO−
3.

Są to substancje rozpuszczalne w wodzie. Powstają w wyniku dysproporcjonowania podjodynów^[2]:

3NaIO → NaIO
3 + 2NaI

lub w reakcjach jodu i gorących roztworów zasad.

Nadjodany

Zobacz multimedia związane z tematem: Pochodne tlenowych kwasów jodu

Wśród nadjonadów, w systemie Stocka jodanów(VII), wyróżnia się metanadjodany i ortonadjodany:

• metanadjodany – sole kwasu metanadjodowego (HIO
  4) o wzorze ogólnym X(IO
  4)
  n^[a]. Zawierają anion metanadjodanowy IO−
  4.
• ortonadjodany – sole kwasu ortonadjodowego (H
  5IO
  6), o wzorze ogólnym X
  5(IO
  6)
  n^[a]. Zawierają anion ortonadjodanowy IO5−
  6.

Nadjodany można otrzymać przez utlenienie jodanów za pomocą podchlorynów^[2].

Zastosowanie soli tlenowych kwasów jodu

Związki te stosowane są jako środki utleniające oraz odczynniki w analizie chemicznej (jodometrii)^[2]. Z podjodynów można otrzymać wolny jod, gdyż po zakwaszeniu roztworu dysproporcjonują do jodanów i jodków, które z reagują następnie ze sobą zgodnie z równaniem^[2]:

IO−
3 + 5I−
+ 6H+
→ 3I
2 + 3H
2O

Pochodne organiczne tlenowych kwasów jodu

Spośród 4 tlenowych kwasów jodu opisane są organiczne pochodne tworzone przez kwas podjodawy (HIO) i jodowy (HIO
3)^[3].

Pochodne kwasu podjodawego

Struktura podjodynu metylu

Znanych jest kilkadziesiąt estrów typu R−O−I, np. podjodyn metylu(inne języki) (CH
3IO) lub podjodyn fenylu(inne języki) (PhIO). Podjodyny alkilowe i arylowe pod wpływem światła UV ulegają wolnorodnikowemu rozpadowi z wytworzeniem aldehydów i ketonów^[4].

Kwas podjodawy tworzy mieszane bezwodniki z kwasami karboksylowymi, typu R−C(O)−O−I, np. podjodyn acetylu(inne języki), CH
3COOI (AcOI). Związki tego typu można otrzymać w reakcji jodu z bezwodnikiem kwasowym lub solą srebrową kwasu:

CH
3COOAg + I
2 → CH
3COOI + AgI↓

Bezwodniki karboksylowo-podjodynowe reagują z alkoholami tworząc estry podjodynowe^[4]:

CH
3COOI + ROH ⇌ ROI + CH
3COOH

Pochodne kwasu jodowego

Opisane zostało jedynie 5 pochodnych organicznych kwasu jodowego:

• jodan metylu(inne języki), CH
  3IO
  3 (nierozpuszczalne ciało stałe otrzymane przez kwasową hydrolizę difluorojodanu metylu(inne języki), O=IF
  2OCH
  3^[5])
• jodan trifenylometylu (jodan trytylu), Ph
  3CIO
  3 (TrIO
  3)^[6]:

TrCl + AgIO
3 → TrIO
3 + AgCl↓

• jodan metylenu, CH
  2(IO
  3)
  2 (służący jako donor grupy metylenowej w elektrofilowej addycji do wiązania podwójnego^[7])
• mieszany bezwodnik trifluorooctowo-jodanowy, CF
  3COOIO
  2 (struktura niepotwierdzona)
• dijodan dibenzylotelluru, Bn
  2Te(IO
  3)
  2.

Zobacz też

• jodki
• sole tlenowych kwasów chloru

Uwagi

1. X oznacza kation metalu lub amonowy, n – wartościowość metalu X.