Loading AI tools
obraz Jana Matejki Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Iwan Groźny – obraz olejny namalowany przez polskiego malarza Jana Matejkę w 1875 roku, znajdujący się w zbiorach Galerii Sztuki Polskiej XIX wieku w Sukiennicach, będącej oddziałem Muzeum Narodowego w Krakowie[1].
 Inne tytuły: Iwan Groźny na Kremlu, Powrót cara Iwana Groźnego po sądach w cerkwi przez prac straceń, Iwan Groźny uśmierzający Nowogród | |
| Autor | |
|---|---|
| Rodzaj | |
| Data powstania | |
| Medium | |
| Wymiary |
90 × 224 cm |
| Miejsce przechowywania | |
| Miejscowość | |
| Lokalizacja | |
Car Rosji Iwan IV Groźny stał się obiektem zainteresowania Matejki najprawdopodobniej pod wpływem przeczytania powieści Aleksieja Tołstoja Książę srebrny. Powieść z czasów Iwana Groźnego, publikowanej w tygodniku Kłosy w latach 1870–1871. Wpływ powieści historycznej widoczny jest w ujęciu całego tematu, na co składa się miejsce akcji, charakterystykę bohaterów, a także niektóre szczegóły[1].
Obraz Matejki przedstawia okres krwawy rządów rosyjskiego cara, który brutalnie spacyfikował opozycję bojarów podczas opriczniny w Carstwie Rosyjskim. W przedstawionej scenie rozgrywającej się ciemną nocą, na miejsce egzekucji prowadzony jest bojar Michaił Jakowlewicz Morozow, wojewoda i namiestnik inflancki. Na czele świty prowadzonej przez żołnierza w szyszaku na głowie i pochodnią w prawej dłoni, obok Iwana Groźnego, idzie metropolita moskiewski Lewta i carewicz Fiodor, przed którymi chłopiec niesie otwartą Ewangelię. Za nimi podążają między innymi caryca z wyróżniającym się okrucieństwem wśród opriczników Maluta Skuratow, trzymający w lewej ręce zwój zawierający wyrok śmierci i wskazuje nim widoczną na horyzoncie szubienicę, będącej celem orszaku, patrzy na ubranego dla drwiny tłumu w poniżający groteskowy strój Morozowa. W tle po prawej widnieją otwarte odrzwia oświetlonej cerkwi, z której wyruszył orszak[1].
Los Morozowa, bezwzględnie naznaczony przez Iwana Groźnego, sugerują kruk stojący przed bojarem, pies wyjący obok i szafot z szubienicznikami w tle, co nadaje dziełu złowrogą atmosferę. Marian Gorzkowski pisał: Cały obraz ogromne robi wrażenie, namalowany jest z prawdą przerażającą[2].
Główny akcent został położony na przekazanie nastroju grozy i szaleństwa poprzez interpretację postaci Iwana, Maluty (trzyma wyrok śmierci) i Morozowa (błazeńskie odzienie). Pojawia się również subtelny motyw groteski, na który składają się taneczne gesty osób przedstawionych na obrazie, co sprawia, że orszak o charakterze procesji śmierci kojarzy się z korowodem karnawałowym.[3]
Przed wykonaniem obrazu pojawiło się kilka wariantów kompozycyjnych, wraz z licznymi studiami postaci w szkicowniku. Pierwsza myśl o namalowaniu obrazu pojawiła się w 1873, w związku z czym powstał szkic do obrazu, darowany Dobrzańskiemu za podarowany mu niegdyś starożytny pas. Dzieło to w tej koncepcji nigdy jednak nie powstało, jako że różnice są diametralne.[2]
Matejko, powziąwszy w 1873 roku myśl wykonania w większych rozmiarach obrazu z dziejów Rosji, w 1875 roku rozpoczął prace nad dziełem. Oprócz inspiracji powieścią historyczną Srebrny Książę, artysta korzystał również z polskich kronik i Historii państwa rosyjskiego N. Karamzina oraz Kursy literatury słowiańskiej Mickiewicza[4].
Badając kroniki polskie, nie mógł Matejko ominąć dziejów tego kraju, z którym sąsiadując w tak bliskim […] byliśmy stosunku; czytając wreszcie historię Rosji Karamzina, artysta nasz powziął myśl przedstawienia jednego z najciekawszych carów, który w szubienicach, w zabójstwie miał upodobanie[2].
Obraz został namalowany w ciągu jednego miesiąca i ukończony dnia 14 marca 1875 roku[2].
W 1564 rozpoczęły się na wielką skalę prześladowania rzeczywistych i urojonych przeciwników cara znane jako opricznina. Podejrzliwość i obsesyjny lęk przed zdradą pchały cara do okrucieństwa bez granic, czego momentem kulminacyjnym był rok 1570, kiedy wymordowano 25–40 tysięcy mieszkańców Nowogrodu Wielkiego, podejrzewanych o chęć przyłączenia się do Litwy. Przeciw bojarom, uznawanym za głównych wrogów, Iwan Groźny popierał zależne od niego dworiaństwo. Opricznina (zakończona w 1574 roku) pozwoliła uzyskać mu władzę absolutną, ale przyczyniła się także do ruiny gospodarczej państwa. Iwan Groźny w 1581 roku zakazał chłopom opuszczania panów, co spowodowało (wbrew intencjom cara) ich intensywne zbiegostwo[3].
Bez grozy nie można utrzymać państwa[3].
Kwestia skomplikowanej relacji pomiędzy świętymi zasadami moralnymi a absolutyzmem została przedstawiona w kontekście rządów Iwana IV Groźnego. Okres ten charakteryzował się wieloma dokonaniami w dziedzinie centralizacji państwa, obejmującymi liczne reformy polityczne, religijne, społeczne i kulturowe. Druga połowa XVI wieku to czas, w którym ziemie ruskie zjednoczyły się po długim okresie feudalnego rozdrobnienia i tatarskiej niewoli, a także epoka znaczącej ekspansji terytorialnej. Był to okres wyzwalania się spod wpływów bojarskich, co przyczyniło się do wzmocnienia pozycji monarchy, centralizacji systemu rządzenia i aparatu państwowego, za cenę brutalności, terroru, egzekucji i zsyłek[5].
Iwan IV Groźny jako pierwszy władca moskiewski przywdziawszy czapkę Monomacha, przybrał oficjalnie tytuł cara, co stanowiło wówczas symbol nieograniczonej władzy.
Autorem tej historycznej powieści jest Aleksy K. Tołstoj, który przedstawił w niej [...] malowniczy obraz lat panowania pierwszego cara, próba ukazania pewnej prawdy o tworzeniu się nowożytnego państwa. Lecz czy prawdy historycznej? [...] pewne odstępstwa w szzcegółach nie mających znaczenia historycznego [...] egzekucja Wiaziemskiego i obydwóch Basmanowów, która faktycznie miała miejsce w 1570 roku została dla zawartości opowiadania umieszczona wśród wydarzeń 1565 roku[5].
Istnieją więc w tekście pewne nieścisłości historyczne. Zarówno Tołstoj, jak i Matejko byli zwolennikami swobodnego traktowania przekazów źródłowych. Tworzyli własne wizje epoki, egzemplifikowali pewne pojęć i działające wówczas mechanizmy, wyznając pewne ideały, którym zachowali wierność. Obydwoje starali się ukazać prawdę ogólnoludzką, czego skutecznym odbiciem jest ich twórczość. Postaci powieści (a zarazem bohaterowie obrazu) są mocno osadzone w ówczesnych realiach i tworzą schematy postaw ludzkich opartych na opozycji dobra i zła, ukazując aspekt moralny epoki Iwana:
[...] czasy, w których dochodzi do wypaczenia wszystkich pojęć, do upadku odwiecznych wartości moralnych, czasy, kiedy “podłość mieni się cnotą, zdrada staje się prawem, a honor i godność ludzka uważane są za zbrodnicze naruszenie obowiązku” (s. 350) [...] przełomu w rozumieniu podstawowych norm etycznych toczy się walka dobra ze złem.[5]
W odniesieniu do postaci cara w powieści występuje jeden wariant, który został wręcz powielony przez Matejkę w jego obrazie, widoczna jest więc tutaj mocna inspiracja utworem. W powieści Iwan Groźny został przedstawiony jednostronnie jako tyran, który stosuje ekstremalne metody rządzenia krajem. Opisano jego niekontrolowane i całkowicie nieuzasadnione okrucieństwo, brutalne akty przemocy, które wywołują powszechne oburzenie i strach. Zamiast być przywódcą państwa, jawi się jako szaleniec obsesyjnie obawiający się spisku. Obsesyjnie chroniąc własnego bezpieczeństwa, gotów jest zniszczyć wszystkich, którzy stanowią dlań zagrożenie[5].
Szkic do obrazu przedstawia odmienną wizję od finalnego dzieła, niemniej stanowi jednak początkową wizję artysty, jest bardziej portretem psychologicznym aniżeli przedstawieniem wydarzenia.
Matejko przedstawił widzom scenę, która dotyczy prawdopodobnie wydarzeń z grudnia 1564 roku, gdy Iwan Groźny opuścił nagle Moskwę wraz z rodziną i dobytkiem w celu przeniesienia się do Słobody Aleksandrowskiej. Groził abdykacją, oskarżając przy okazji możnowładców i dwór o zdradę i nadużycia nadanych im przywilejów oraz swobody. Był to początek okresu krwawego terroru stosowanego za pomocą powołanego w krótkim czasie do życia specjalnego wojska składającego się z kilku tysięcy ludzi zwanych oprycznikami, którzy nosili czarne uniformy, a ich znakami rozpoznawczymi były miotła (symbol oczyszczania kraju) i psia głowa (symbol wierności i nieprzejednanej walki w obronie cara)[4].
Scena przedstawiona na obrazie ma miejsce w krużganku pałacowym pod obszernymi arkadami, gdzie u wejścia stoi car w mitrze i obszernym brązowym płaszczu podbitym futrem. Jego twarz wyraża gniew i przestrach, w lewej ręce trzyma laskę zakończoną toporkiem, w prawej otwartą księgę. Zza jego prawego ramienia wysuwa się syn Fiodor, z lewej u dołu widoczny jest zarys postaci chylących się przed nim w pokłonach. Powyżej ojca i syna znajdują się dwie postaci opryczników w kapturach trzymające miotły, po prawej zarys grupy bliżej nie zidentyfikowanych osób. Całość utrzymana w tonach brązowożółtawych z przewagą sepii, co nadaje wszystkiemu lekki charakter grozy, dowód szaleństwa, a także, poprzez dobór gamy kolorystycznej, pewne zepsucie moralne[4].
„Szkic” został wykonany techniką olejną na płótnie o wymiarach 46,5 × 84,5 cm w 1874 roku.
Obraz został zakupiony od artysty w 1875 roku przez Dawida Rosenbluma dla bankiera warszawskiego Jana G. Blocha i znajdował się w rękach jego rodziny w Warszawie do 1912 roku. Od 1915 znajdował się u Emilii Blochowej w Poznaniu, w 1929 natomiast stanowił własność dra Kazimierza Kostaneckiego w Krakowie[4].
Zakupiony do MNK od rodziny Kostaneckich w 1956 (uprzednio, od 1945 znajdował się tam jako depozyt), gdzie od 1959 funkcjonował na stałej ekspozycji w Sukiennicach[4].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
