Hełm garnczkowy

Hełm garnczkowy (hełm wielki) – rodzaj średniowiecznego hełmu typu zamkniętego, charakteryzującego się cylindrycznym dzwonem o znacznych rozmiarach, zakrywającym całą głowę^[2].

Hełm garnczkowy starszego typu^[1] z dwiema szparami wzrokowymi

Historia

Wykształcił się na przełomie XII i XIII wieku. Nazwa pochodzi od jego formy, przypominającej odwrócony garnek. Był wykonywany z nitowanych płyt stalowych, wzmacnianych metalowymi obręczami. Hełm taki nie posiadał ruchomej zasłony twarzy, a jedynie długie i wąskie szpary wzrokowe (tak zwane wizury) oraz kilkanaście małych otworów oddechowych^[2]. Hełm całkowicie chronił głowę, sięgając dolną krawędzią do ramion^[1]. Do końca XIII wieku hełm garnczkowy miał kształt cylindryczny z płaską górną częścią dzwonu. Później uzyskał kształt kopulasty, co powodowało ześlizgnięcie się po nim broni przy uderzeniach z góry^[2]. Z biegiem czasu zaczęła się wyróżniać wyraźna pionowa grań z przodu.

Hełm był wyposażony w wewnętrzne wyściełanie, dzięki któremu można go było zakładać na gołą głowę. Wiązano go rzemieniami pod brodą lub noszono na czepcu kolczym bez wyściełania. Wówczas ucisk czepca i hełmu łagodziła czapeczka znajdująca się pod czepcem, pełniąca funkcję wyściełania^[2].

Ponieważ hełm garnczkowy całkowicie zasłaniał głowę i twarz rycerza, uniemożliwiając jego rozpoznanie, zaczęto na szczycie hełmu umieszczać klejnot – znak rozpoznawczy rycerza. Zobrazowanie hełmu wraz z klejnotem rycerskim stało się jednym z elementów herbu^[3]. Ze względu na duży ciężar hełm garnczkowy często opierał się na ramionach, a nie na głowie (wersje XIV-wieczne). Ponieważ znacznie ograniczał pole widzenia, zakładany był bezpośrednio przed walką. Pod hełm dodatkowo zakładano kaptur kolczy i hełm sekretny lub (w późniejszym czasie) hełm typu łebka.

W Polsce hełm garnczkowy zaczęto używać pod koniec XII wieku, a powszechnie przyjął się w Polsce około połowy XIII wieku^[1].

Ewolucja hełmu garnczkowego w postaci hełmu wielkiego używana była do końca XIV wieku, w ostatnich etapach tylko do celów turniejowych i paradnych. Hełm został wyparty przez przyłbicę, wykształconą w pierwszej połowie XIV wieku.

• 
  Hełm garnczkowy młodszego typu (kopulasty dzwon)^[1] z jedną szparą wzrokową
• 
  Hełm garnczkowy z klejnotem^[1]

Zobacz multimedia związane z tematem: Hełm garnczkowy

Przypisy

1. Włodzimierz Kwaśniewicz Encyklopedia dawnej broni i uzbrojenia ochronnego, wyd. 2017, s. 147 i 148
2. Włodzimierz Kwaśniewicz: 1000 słów o broni białej i uzbrojeniu ochronnym, wydanie 1981, s. 54-55.
3. Sztuka świata. Słownik terminów A-K. Tom 17. Warszawa: Wydawnictwo „Arkady”, 2013, s. 250. ISBN 978-83-213-4726-4.