Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska”

Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska” (w skrócie: GS albo GS „SCh”) – nazwa spółdzielni produkcyjno-handlowo-usługowych istniejących w większości gmin wiejskich i miejsko-wiejskich w Polsce.

Sklep GS „SCh” w sieci Groszek w Woli Osowińskiej

GS „Samopomoc Chłopska” w Mońkach

GS w Karsinie, powiat kościerski

Klub Rolnika Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” w Czyżykach, powiat hajnowski

Utworzone w okresie PRL gminne spółdzielnie miały wówczas praktycznie monopol handlu na wsi (w miastach ich odpowiednikami były w pewnym zakresie spółdzielnie spożywców „Społem”). Poza działalnością gospodarczą niektóre GS-y zajmowały się także aktywizacją lokalnej społeczności poprzez prowadzenie Klubów Rolnika.

Większość Gminnych Spółdzielni przetrwała reformy rynkowe.

Część spółdzielni działa nie tylko na terenach wiejskich, ale również w miastach – zazwyczaj wówczas pod nazwą Rejonowa Spółdzielnia Zaopatrzenia i Zbytu.

Zakres działalności

GS-y powstały jako rolnicze spółdzielnie zaopatrzenia i zbytu, zajmujące się:

• sprzedażą wszelkich artykułów, od spożywczych począwszy, poprzez wszelkie art. przemysłowe (narzędzia, naczynia, meble, rowery i motocykle, odzież i obuwie, „1001 drobiazgów”), aż do nawozów, materiałów siewnych, budowlanych i węgla na opał,
• skupem żywca,
• przetwórstwem spożywczym, prowadząc piekarnie, rzeźnie, masarnie, rozlewnie piwa, wytwórnie wód gazowanych, restauracje i bary.

Historia

W dniach 30–31 grudnia 1944 r. popierający PPR działacze wiejscy zorganizowali Zjazd Chłopski w Lublinie^[1]. Podczas Zjazdu uchwalono „Orędzie do chłopów” i powołano organizację polityczno-gospodarczą pod nazwą: Związek Samopomocy Chłopskiej (ZSCh)^[2], przy pomocy której władze przejęły kontrolę nad tradycyjną chłopską spółdzielczością i kółkami rolniczymi. Jednym z zadań ZSCh było zastępowanie dotychczasowych wiejskich spółdzielni nowym, zestandaryzowanym modelem spółdzielni zaopatrzenia i zbytu, jakim stały się GS „Samopomoc Chłopska”, które w niektórych regionach dodatkowo wzmocniono, na podstawie dekretu z dnia 12 czerwca 1945 r.o przeniesieniu własności resztówek majątków rozparcelowanych na spółdzielnie Samopomocy Chłopskiej przekazując im państwowe „resztki poparcelacyjne”.^[3]

W 1946 r. utworzono Powiatowe Związki Gminnych Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” (PZGS). Po likwidacji powiatów zastąpiły je Wojewódzkie Związki Gminnych Spółdzielni (WZGS).

W maju 1948 r. Sejm Ustawodawczy uchwalił ustawę o Centralnym Związku Spółdzielczym i centralach spółdzielni^[4]. Na podstawie tej ustawy w lipcu 1948 r. Naczelna Rada Spółdzielcza, kierowana przez Edwarda Ochaba powołała do życia 8 branżowych central spółdzielczych:

1. Centrala Rolnicza Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” (CRS „Samopomoc Chłopska”)
2. Centrala Spółdzielni Mleczarsko-Jajczarskich
3. Centrala Spółdzielni Ogrodniczych
4. Centrala Spółdzielni Spożywców „Społem”
5. Centrala Spółdzielni Pracy
6. Centrala Spółdzielni Księgarsko-Wydawniczych
7. Centrala Spółdzielni Mieszkaniowych
8. Centrala Spółdzielni Wytwórczych „Solidarność” (spółdzielczość żydowska).

CRS „Samopomoc Chłopska” była centralnym związkiem spółdzielczym, zrzeszającym obowiązkowo wszystkie gminne spółdzielnie w Polsce. Miała uprawnienia do ingerowania w statut i skład zarządu zrzeszonych spółdzielni, nadzorowała je poprzez PZGS i WZGS.

W latach 1961–1967 w budynku Gminnej Spółdzielni Samopomocy Chłopskiej mieściła się siedziba Banku Spółdzielczego w Lipinkach^[5].

W 1976 r. w związku z przyłączeniem do CRS „Samopomoc Chłopska” spółdzielni mleczarskich i ogrodniczo-pszczelarskich powstał Centralny Związek Spółdzielni Rolniczych „Samopomoc Chłopska” (CZSR „Samopomoc Chłopska”). Z kolei po odłączeniu się spółdzielni mleczarskich i ogrodniczo-pszczelarskich w 1981 r. związek ten zmienił nazwę na: Centralny Związek Spółdzielni „Samopomoc Chłopska”, a przestał istnieć na mocy ustawy o zmianach w organizacji i działalności spółdzielczości z 1990 r., która nakazała likwidację wszystkich centralnych związków spółdzielczych^[6].

Krajowy Związek Rewizyjny

W 1992 r. przedstawiciele 72 Gminnych Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” powołali Krajowy Związek Rewizyjny Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” (KZRS „Samopomoc Chłopska”), który w 2010 r. zrzeszał ponad 1200 gminnych spółdzielni. Związek wydaje miesięcznik „Rolnik Spółdzielca” (powstały w 1948, jeszcze jako pismo Centrali Rolniczej Spółdzielni Samopomoc Chłopska).

Przypisy

1. Władysław Kurkiewicz, 25 lat Polski Ludowej. Chronologiczny przegląd ważniejszych wydarzeń, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1971, s. 21.
2. Dwa tygodnie wcześniej (15 grudnia) odbyły się „masowe zjazdy wojewódzkie chłopów w Białymstoku, Rzeszowie, Lublinie, Sandomierzu, Mińsku Mazowieckim w sprawie utworzenia Związku Samopomocy Chłopskiej” – jak podaje Władysław Kurkiewicz, op.cit, s. 20.
3. Przeniesienie własności resztówek majątków rozparcelowanych na spółdzielnie Samopomocy Chłopskiej. - Prawo.pl [online], www.prawo.pl [dostęp 2023-12-17].
4. Ustawa z dnia 21 maja 1948 r. o Centralnym Związku Spółdzielczym i centralach spółdzielni, Dz.U. nr 30, poz. 199.
5. O BANKU - Bank Spółdzielczy w Lipinkach [online], www.bslipinki.pl [dostęp 2022-02-12].
6. Ustawa z dnia 20 stycznia 1990 r. o zmianach w organizacji i działalności spółdzielczości, Dz.U. nr 6, poz. 36.

Bibliografia

• Kalendarz rocznic i wydarzeń 1974. Polska i świat, Centralny Ośrodek Dokumentacji Prasowej przy PAP
• Władysław Kurkiewicz, 25 lat Polski Ludowej. Chronologiczny przegląd ważniejszych wydarzeń, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1971

Linki zewnętrzne

Zobacz multimedia związane z tematem: Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska”

• Strona Krajowego Związku Rewizyjnego Spółdzielni „Samopomoc Chłopska”