Żupan (ubranie)

Żupan – staropolska męska szata noszona w XVI wieku jako szata wierzchnia, a od połowy XVII wieku pod kontuszem, element polskiego stroju narodowego. W czasach Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy traktowany był jako strój reprezentacyjny, noszony samodzielnie bądź widoczny spod szuby, delii czy ferezji. W pierwszej połowie XVII wieku pojawiło się uzupełnienie dla żupana w postaci kontusza. O reprezentacyjności i bogactwie żupana decydowała głównie tkanina. Żupan miał postać długiej sukni z rękawami, zapinanej na rząd guzów, drobnych guzików, haftek bądź szamerowana^[1][2].

Zobacz też: Żupan (urząd).

Janusz Radzwiłł w żupanie

Codzienne żupany szyto z cienkiego, wełnianego polskiego sukna, natomiast odświętne były z reguły jedwabne. Wzorzyste adamaszki i połyskujące atłasy sprowadzano najczęściej z Włoch. W pierwszej połowie XVII wieku spotykało się paradne żupany ze wschodniego złotogłowiu o mieniących się barwach. W tym samym czasie zaczęły napływać do Rzeczypospolitej miękkie pasy perskie i tureckie, które noszono na żupanie. Noszono też na żupanie metalowe pasy, złożone z wąskich ogniw spiętych ozdobną klamrą^[3]. W Polsce noszony przez szlachtę od XVI^[1][2] do połowy XIX w.^[1][4]

Od połowy XVII wieku żupan noszony pod kontuszem stanowił wraz z nim szlachecki ubiór narodowy^[5]. Kontusz i żupan noszony był nie tylko przez szlachtę, ale także przez mieszczaństwo, a czasem co bogatszych chłopów^[6].

Według Juliana Horoszkiewicza jest on ewolucyjnym rozwinięciem średniowiecznej tuniki, który wzbogacono tkaninami o perskich wzorcach^[7]. W kulturze persko-arabskiej analogicznym strojem jest koszula zwana diszdasz. Część historyków, w tym Jacek Komuda, przypisują mu inne pochodzenie – od średniowiecznych, rycerskich koszul. Ludowym odpowiednikiem żupana była sukmana.

Pochodzenie nazwy

Nazwa pochodzi od włoskiego giubbone, giuppone^[1] (zazwyczaj szeroki kaftan męski z grubego materiału), od giubba (kaftan, frak, kurtka wojskowa), które pochodzi od arabskiego dżubba (spodnia szata z bawełny)^[5][4][8][9]. W Polsce została odmieniona nawiązując do staropolskiego urzędnika żupana^[7].

Opis

W ramionach był dopasowany, z wąskimi rękawami^[2][8]. Żupan posiadał stojący kołnierz^[1][2][8], pierwotnie z tyłu lekko podwyższony, później był jednakowej wysokości, ale z przodu rozchylony. Osoby zamożne nosiły aksamitne, jedwabne bądź brokatowe żupany z pozłacanymi haftkami lub guzikami, uboga szlachta poprzestawała na białych (latem) i szarych lub brązowych wełnianych (zimą). Mieszczanie nosili żupany wykonane z tkaniny z łyka konopnego (stąd zwano ich łykami, łyczkami)^[5].

Uzupełnieniem żupana w XVI wieku był pas z metalowych wąskich ogniw i zdobionej klamry lub pas siatkowy, pasy jedwabne z fragmentów materiałów, a od 2 połowy XVII wieku osobno wytwarzany szeroki i długi pas (np. z wzorzystego jedwabiu), którym opasywano się kilkakrotnie wokół. Przed połową XVII wieku na żupan zaczęto zakładać kontusz^[8].

• 
  król Jan Kazimierz, 1649
• 
  hetman Jan Karol Chodkiewicz
• 
  hetman Jan Karol Chodkiewicz
• 
  Aleksander Sobieski, ok. 1690
• 
  Portret Józefa Ciechońskiego, Jan Matejko, 1873 (żupan jako historyczny strój sarmacki)
• 
  Żupan z adamaszku (fragment) z 1 poł. XVII w. z Muzeum Narodowego w Warszawie
• 
  Żupan z adamaszku (fragment) z 1 poł. XVII w. z Muzeum Narodowego w Warszawie

Zobacz w Wikiźródłach hasło Żupan w Encyklopedii staropolskiej

Zobacz hasło żupan w Wikisłowniku

Przypisy

1. Słownik Wyrazów Obcych. Warszawa: PWN, 1980, s. 817. ISBN 83-01-00521-1.
2. Słownik Języka Polskiego tom 3. Warszawa: PWN, 1981, s. 1095.
3. Anna Sieradzka, Tysiąc lat ubiorów w Polsce, Arkady, Warszawa 2003, s. 83.
4. Mały Słownik Języka Polskiego, ElżbietaE. Sobol (red.), LidiaL. Drabik, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995, ISBN 83-01-11737-0, OCLC 169998251. Brak numerów stron w książce
5. Nowa Encyklopedia Powszechna – tom 6. Warszawa: PWN, 1996, s. 1087. ISBN 83-01-11969-1.
6. Najnowsza Encyklopedia Powszechna A-Z. Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa, 1980, s. 1062, 462.
7. Horoszkiewicz J., Strój narodowy w Polsce, Kraków 1900, s. 11.
8. Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1975, s. 1057.
9. Władysław Kopaliński, Podręczny słownik wyrazów obcych, Rytm 1999, ISBN 83-87893-78-1.