Łabędź

Łabędź – polska nazwa ptaków z rodzaju Cygnus^[1] z monotypowego plemienia Cygnini (kaczkowate). Występują na obydwu półkulach. Upierzenie białe lub czarno-białe w różnych proporcjach.

Para łabędzi niemych

Ten artykuł dotyczy ptaków. Zobacz też: Łabędź (ujednoznacznienie).

Etymologia

Słowo łabędź znane jest w języku polskim od XVI wieku, wcześniej od XV wieku funkcjonowało słowo łabęć. Wywodzi się ono z języków zachodniosłowiańskich i południowosłowiańskich (por. np. czeskie i słowackie labut’), z prasłowiańskiego *olbǫdь i *olbǫtь. Na terenach południowosłowiańskich używano odmiennych wariantów tego słowa: *olbędь i *olbętь, a na terenach wschodniosłowiańskich: *elbedь.^[2][1] W pozostałych językach indoeuropejskich mają postać *elbedь (por. pragermański albiz i elbiz), którego podstawą jest praindoeuropejski przymiotnik *albʰo- (biały)^[1].

Systematyka

Znanych jest 6 żyjących współcześnie gatunków łabędzi^[3][4]:

• łabędź czarnodzioby, C. columbianus
• łabędź czarnoszyi, C. melancoryphus
• łabędź czarny, C. atratus
• łabędź krzykliwy, C. cygnus
• łabędź niemy, C. olor
• łabędź trąbiący, C. buccinator

• Gatunki łabędzi
• 
  Łabędź czarnodzioby
• 
  Łabędź czarnoszyi
• 
  Łabędź czarny
• 
  Łabędź krzykliwy
• 
  Łabędź niemy
• 
  Łabędź trąbiący

Niektórzy autorzy do plemienia Cygnini włączają również koskorobę (Coscoroba coscoroba), w którego nazwie angielskiej jest słowo łabędź (swan)^[5][6].

Łabędź w kulturze

Według legendy dusza Apollo, boga poezji i muzyki, wchodzi w łabędzia. Od czasów antycznych wielkich poetów nazywano łabędziami. Łabędzi śpiew pojawił się po raz pierwszy w jednej z bajek Ezopa. W tragedii Agamemnon Ajschylosa autor porównuje przedśmiertne słowa Kasandry do żałobnego krzyku umierającego łabędzia. Przenośnie łabędzi śpiew oznacza ostatni występ, ostatnie dzieło autora lub dzieło kończące jakiś okres^[7]. Łabędzie mogły być jednymi z mitycznych ptaków stymfalijskich, przez co gwiazdozbiór Łabędzia, jak również Orła i Lutni (który według niektórych map nieba ma oznaczać nie lutnię, lecz sępa), umieszczony jest blisko gwiazdozbiorów Strzały i Herkulesa^[8]. Inny mit wiąże gwiazdozbiór Łabędzia z jednym z wcieleń Dzeusa, który pod tą postacią uwiódł Ledę (lub w jednej z alternatywnych wersji Nemezis, która uprzednio również przyjęła tę postać)^[9]. Według ludowych wierzeń wiły mogły nieraz przybierać postać łabędzi. W wielu kulturach łabędzie kojarzono z kobietami^[10].

W europejskich baśniach stosunkowo często w łabędzia zostają przemienieni ludzie na skutek złych czarów. Spotkało to Gotfryda, bohatera opery Lohengrin^[11], Odettę i jej towarzyszy z baletu Jezioro łabędzie^[12] czy bohaterów baśni Andersena Dzikie łabędzie^[13].

Łabędź jest głównym bohaterem baśni Brzydkie kaczątko^[14].

Symbolika

Saraswati siedząca na łabędziu

Biały łabędź jest symbolem czystości, piękna, światła^[15] i wdzięku^[16], także szlachetności, mądrości i doskonałości^[17]. Czerwony łabędź jest symbolem solarnym, czarny – symbolem czegoś unikatowego, rzadkiego^[15][17].

Legenda o cudownej pieśni umierającego łabędzia jest związana z łabędziem jako symbolem Muz i poetów^[18]. Jako ptak związany z Afrodytą jest symbolem miłości. W hinduizmie łabędź, w parze z gęsią, tworzą symbol doskonałej jedności, również symbolizują wdech i wydech^[18]. W celtyckiej symbolice łabędź jest powiązany z muzyką, leczniczą mocą słońca i wody, także z miłością^[18]. W chrześcijaństwie biały łabędź jest symbolem czystości Matki Bożej, jego śpiew łączony był z Męką Pańską^[19] i śmiercią Chrystusa na krzyżu^[15]. Symbolizuje również ludzi oddanych życiu wewnętrznemu^[20]. Z drugiej strony łabędź symbolizuje obłudnika, co wynikało ze średniowiecznego przekonania, że mięso łabędzia pod białymi piórami jest czarne, a także zarozumialca i człowieka pysznego, jako że ptak ten trzyma wysoko szyję^[15][21]. Łabędź jest też symbolem wierności małżeńskiej, co znajduje odzwierciedlenie w ich biologii^[22][23], a także dwupłciowości ze względu na połączenie „męskiego” ciała i „kobiecej” szyi^[17].

W alchemii łabędź jest łączony z Merkurym i rtęcią^[17].

Łabędź jest atrybutem:

• Appolina (był przy jego narodzinach, łabędzie ciągną jego rydwan)^[17][18]
• Afrodyty (jako symbol piękna i miłości, łabędzie ciągnęły jej rydwan^[17][18]
• Brahmy i jego żony Saraswati^[17][18]
• św. Hugo z Lincoln, kartuza^[15][24]
• św. Hugona, biskupa Grenoble^[20][24]
• św. Kuthberta z Lindisfarne, biskupa Hexham^[16][24]

Zobacz też

Zobacz hasło łabędź w Wikisłowniku

• Leda z łabędziem – popularny motyw w sztuce