Wieża śrutowa

Wieża śrutowa – wieża, najczęściej murowana, wybudowana w celu produkcji śrutu ołowianego metodą opatentowaną w 1782 przez Williama Wattsa, hydraulika z Bristolu^[1][2]. Na szczycie wieży umieszczone były piece do topienia ołowiu i sita, a na dole zbiornik z wodą lub innym chłodziwem, do którego wpadał śrut^[3].

Schemat produkcji śrutu w wieży śrutowej

Pierwsza wieża śrutowa wybudowana w Bristolu przez Williama Wattsa (wyburzona w 1968)

Rysunek wieży śrutowej Sparks Shot Tower w Filadelfii z 1880

Zobacz multimedia związane z tematem: Wieża śrutowa

Metoda produkcji

Jedną z metod produkcji śrutu było lanie roztopionego ołowiu na sito umieszczone nad beczką z wodą. Otrzymywany śrut o dość nieregularnych kształtach był następnie segregowany na sitach o coraz mniejszych oczkach. Opatentowana w 1782 przez Williama Wattsa metoda produkcji śrutu była udoskonaleniem tego procesu. Głównym pomysłem Wattsa było znaczne zwiększenie wysokości, na której znajdowały się sita, a tym samym wydłużenie drogi spadania ołowianych kropel. Do ołowiu dokładano dodatki mające wpływ na napięcie powierzchniowe roztopionego ołowiu, co w efekcie sprawiało, że krople spadając nabierały kulistego kształtu. W czasie dłuższego spadania krople zastygały, a znajdująca się na dole w zbiorniku woda miała za cel przede wszystkim amortyzować upadek śrucin co zapobiegało ich deformacji^[1][2].

Pod koniec lat 70. XVIII w. Watts nadbudował swój dom i jednocześnie pogłębił piwnice tworząc pierwszą wieżę do produkcji śrutu o wysokości 27 m (przy Redcliffe Hill w Bristolu)^[1]. Wieża używana była do produkcji śrutu aż do 1968 roku, kiedy to ówczesny jej właściciel Sheldon, Bush and Patent Shot Company zdecydował o przeniesieniu produkcji do nowej wieży (Cheese Lane Shot Tower). W tym samym roku wieża śrutowa przy Redcliffe Hill została wyburzona^[2][4].

Do produkcji śrutu budowane były wysokie wieże z umieszczonymi na szczycie piecami do topienia ołowiu i sitami oraz zbiornikami z wodą (w późniejszym okresie również z innymi rodzajami chłodziwa, np. olejem). W połowie XIX wieku opracowano metodę produkcji śrutu nie wymagającą dużych wysokości (metoda Bliemeistera)^[1]. Metoda opracowana przez Wattsa była powszechnie stosowana jeszcze w połowie XX wieku. Około 1980 roku rozpoczął się proces wycofywania z użycia, ze względów ekologicznych, śrutu ołowianego, na rzecz śrutu stalowego, który powstaje w innym procesie produkcyjnym^[2][5]. Sporadycznie stosuje się tę metodę również współcześnie np. do produkcji proszków ołowianych^[2].

Wieże śrutowe

Metoda produkcji śrutu w wieżach śrutowych szybko się rozpowszechniła, już w końcu XVIII wieku zaczęły powstawać wieże śrutowe w Londynie, następnie kolejne w całej Europie. W Stanach Zjednoczonych budowę wież rozpoczęto po 1808 roku, kiedy to prezydent Thomas Jefferson wprowadził embargo na handel zagraniczny^[2].

Wieże budowane były w różnych kształtach – murowane, na planie kwadratu, koła lub wieloboku. Z czasem pojawiły się wieże o konstrukcji stalowej (np. Colwell Tower w Nowym Jorku). Za najwyższą wybudowaną wieżę śrutową uważa się wieżę w Baltimore (ok. 70 m)^[2].

Budowa wieży śrutowej była droga, podejmowano zatem próby wprowadzania produkcji śrutu do istniejących wież (np. adaptacja wieży wodnej w Katowicach-Szopienicach czy wieży Saint Jacques w Paryżu). Do produkcji śrutu metodą Wattsa wykorzystywano również nieczynne szyby kopalniane^[2] czy nawet studnie^[6].

Przykłady zachowanych wież śrutowych

zdjęcie	państwo	miejscowość	rok budowy	nazwa	uwagi
	Belgia	Bruksela	1885
	Łotwa	Dyneburg	1885		jedyna w Europie czynna wieża śrutowa[7]
	Niemcy	Berlin	1908
	Polska	Katowice	1911-12	Wieża wodna przy ul. Korczaka w Katowicach	wieża ciśnień, w latach 60. XX wieku produkowano w niej śrut metodą Wattsa[3]
	Stany Zjednoczone	Dubuque	1856	The George W. Rogers Company Shot Tower
	Wielka Brytania	Bristol	1969	Cheese Lane Shot Tower	zastąpiła pierwszą wieżę śrutową wybudowaną przez Williama Wattsa (Redcliffe Shot Tower) wyburzoną w 1968[4]
	Wielka Brytania	Boughton		Chester Shot Tower

Przypisy

1. PiotrP. Bochyński PiotrP. i inni, Śrut myśliwski – ewolucja technologii jego wytwarzania, „Archiwum Medycyny Sądowej i Kryminologii”, 66 (1), 2016, s. 43–45.
2. WalterW. Minchinton WalterW., The shot tower, „The Shot Peener”, 7 (3), 1991 (ang.). Brak numerów stron w czasopiśmie
3. Wieże do produkcji śrutu [online], retronauta.pl [dostęp 2020-05-24].
4. JohnJ. Mosse JohnJ., REDCLIFF SHOT TOWER, Bristol Industrial Archaeological Society (BIAS), 1969 [dostęp 2020-05-25] [zarchiwizowane z adresu 2015-03-22] (ang.). Brak numerów stron w książce
5. Donald R.D.R. Smith Donald R.D.R., A. RussellA.R. Flegal A. RussellA.R., Lead in the Biosphere: Recent Trends, „Ambio”, 24 (1), 1995, s. 21–23, ISSN 0044-7447, JSTOR: 4314280 [dostęp 2020-05-29].
6. Produkcja śrutu – Jura-Pilica.com [online], jura-pilica.com [dostęp 2020-05-25].
7. Daugavpilska Fabryka Śrutu [online], www.visitdaugavpils.lv [dostęp 2020-05-24].