Loading AI tools
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Powstanie wrześniowe – powstanie w Bułgarii w dniach 23–29 września 1923 roku, zainicjowane przez Bułgarską Partię Komunistyczną w odpowiedzi na prawicowy wojskowy zamach stanu.
 Kolumna powstańców pojmanych przez siły rządowe | |||
| Czas |
23–29 września 1923 | ||
|---|---|---|---|
| Miejsce | |||
| Wynik |
zwycięstwo sił rządowych | ||
| Strony konfliktu | |||
| |||
| Dowódcy | |||
| |||
Największą partią ówczesnej Bułgarii był Bułgarski Ludowy Związek Chłopski (zemedelcy), założony w 1899. Na czele ugrupowania stał Aleksandyr Stambolijski. Ugrupowanie skupiało głównie chłopów – drobnych rolników oraz średnich posiadaczy[1].
W okresie istnienia Cesarstwa Bułgarskiego, partię spotykały represje ze strony rządzącego reżimu. Stambolijski został aresztowany za krytykę rządu, więzienie opuścił po klęsce Bułgarii w I wojnie światowej po której abdykował car Ferdynand I, a nowym monarchą został jego syn Borys. W październiku 1918 roku ludowcy weszli do rządu koalicyjnego Aleksandyra Malinowa wywodzącego się z Partii Demokratycznej. Ludowcy zwiększyli liczbę mandatów po wyborach z 1919 roku, a po wyborach z 1920 roku utworzyli samodzielny rząd. Ludowcy rządzili twardą ręką, ogłosili agraryzm oficjalną ideologią kraju. W nowym systemie najbardziej uprzywilejowaną klasą miało być chłopstwo. Rząd wprowadził radykalną reformą rolną zakładającą nacjonalizację dóbr kościelnych i opodatkowanie największych posiadaczy. Na wsi budowano nowe ośrodki kulturalne i zwalczano analfabetyzm[1].
Duże kontrowersje wzbudził pomysł Stambolijskiego, aby wprowadzić akcje czynu społecznego, w którym uczestniczyć będą wszyscy niezależnie od wykształcenia. Rząd i ideologia BLZCh zaczęły być określane nawet jako „zielony bolszewizm”[1].
22 kwietnia 1923 roku zieloni wygrali wybory do Zgromadzenia Narodowego Bułgarii, uzyskując 52,7% głosów. Drugie miejsce zajęła Bułgarska Partia Komunistyczna, uzyskując 18,9%. Związek Chłopski uzyskał tym samym 212 mandatów, komuniści – 16; liczba reprezentantów innych ugrupowań ograniczała się do kilku posłów[2]. Ciesząca się niewielkim poparciem opozycja zrezygnowała z legislacyjnych środków i w 1923 roku organizacje prawicowe zorganizowały zamach stanu[1].
Na czele rządu zemedelców stanął Aleksandyr Stambolijski, który za głównego konkurenta politycznego swojej partii uznał BPK[2].
Car Borys III wyraził zgodę na zorganizowanie wojskowego zamachu stanu, na czele którego stanęli generałowie Iwan Wyłkow oraz Welizar Łazarow. Zamach stanu zorganizowany miał zostać przez Ligę Wojskową – organizację złożoną z wysoko postawionych oficerów armii[1]. W nocy z 8 na 9 czerwca 1923 oddziały garnizonu sofijskiego oraz junkrzy ze Szkoły Wojskowej dokonali aresztowań ministrów rządu Stambolijskiego; on sam, pojmany pod Pazardżikiem po próbie organizacji oporu wobec zamachu na prowincji, został zamordowany przez terrorystów z Wewnętrznej Macedońskiej Organizacji Rewolucyjnej w Sławowicy 14 czerwca[2]. 9 czerwca zwycięscy organizatorzy zamachu ogłosili powstanie nowego rządu kierowanego przez Aleksandyra Cankowa[3].
10 sierpnia 1923 rząd Cankowa został przeformowany. Nowy gabinet podjął działania na rzecz delegalizacji BPK i zlikwidował niektóre uprawnienia pracowników nadane im przez rządy zemedelców. Doprowadziło to do wzrostu niezadowolenia społecznego[3].
Początkowo rząd nie rozpętał fali białego terroru, a partie chłopska i komunistyczna dalej legalnie działały. Jeszcze w czerwcu komuniści zachowali neutralność i uznali zamach stanu za walkę burżuazji miejskiej z wiejską[1].
Po delegalizacji partii Komitet Centralny Bułgarskiej Partii Komunistycznej nadal głosił zasadę neutralności wobec polityki Cankowa; została ona odwołana dopiero pod naciskiem Kominternu[3] – zdaniem III Międzynarodówki w obliczu zamachu stanu celem bułgarskich komunistów powinno być wywołanie rewolucji. Według taktyki opracowanej przez organizację partia powinna pozyskać przychylność lewicowego skrzydła ludowców i wspólnie obalić rząd wojskowy. Partia, choć głosiła hasła rewolucyjne i działa według zasad leninizmu, nie była przychylnie nastawiona do walki na drodze zbrojnej rewolucji[1].
Do Bułgarii przybył delegat III Międzynarodówki Wasił Kołarow, który został na miesiąc aresztowany przez władze bułgarskie. Po jego uwolnieniu Komitet Centralny na posiedzeniu na początku sierpnia 1923 przystał na jego apel o sformowanie szerokiego frontu antyfaszystowskiego, wymierzonego w rząd. Koncepcję tę spopularyzował w artykułach publikowanych przez „Wiadomości Robotnicze” Georgi Dimitrow. Jedynym we władzach partyjnych przeciwnikiem tej koncepcji był sekretarz organizacyjny KC Todor Łukanow[4]. Ostatecznie na apel komunistów o formowanie wspólnego frontu odpowiedział pozytywnie jedynie Bułgarski Ludowy Związek Chłopski oraz Macedońska Narodowo-Rewolucyjna Organizacja[5].
Zdając sobie sprawę z działań podejmowanych przez BPK, rząd Cankowa 12 września zamknął lokale partii i zdelegalizował jej wydawnictwa. Aresztowanych zostało 2 tys. działaczy komunistycznych, w tym sekretarz polityczny KC Christo Kabakczyjew. Pozostali na wolności członkowie KC nie byli zgodni co do dalszej taktyki. 14 września Wasił Kołarow i Georgi Dimitrow wezwali robotników do strajku, który następnie odwołał Łukanow. Dopiero 20 września Komitet Centralny zdecydował się na wystąpienie zbrojne, które miało rozpocząć się w nocy z 22 na 23 września i postawić jako cel sformowanie rządu robotniczo-chłopskiego we współpracy z zemedelcami. Na czele powstańców stanął komitet wojskowo-rewolucyjny z Dimitrowem, Kołarowem i Gawriłem Genowem[6].
Za datę wybuchu powstania przyjmuje się 23 września. Walki toczyły się jednak już od początku miesiąca[1].
W planach komunistów centrum powstania miał być okręg wraczański[7], jednak walki wybuchły spontanicznie, jeszcze przed oficjalnym wezwaniem do wystąpienia i przed zaplanowanym terminem: już 13 września pierwszy oddział powstańczy zaatakował siły rządowe we wsi Mygliż. W nocy z 19 na 20 września walki przybrały masowy charakter w okręgu starozagorskim. Największym osiągnięciem powstańców było zdobycie Nowej Zagory (szturm na Starą Zagorę, Kazanłyk i Czirpan zakończył się klęską). W Nowej Zagorze powstańcy uwolnili grupę więźniów i utworzyli rząd robotniczo-chłopski[1]. Na czele zbuntowanych oddziałów stanął uwolniony z więzienia Petko Enew, jednak jeszcze 20 września siły wojskowe, sprowadzone z Jambołu, Sliwenu i Harmanli, stłumiły wystąpienie i rozpoczęły represje wobec komunistów[7].
Całkowicie nie powiodła się próba podjęcia walki w stolicy, gdyż działacze wyznaczeni na jej przywódców zostali zatrzymani przez policję. Na niewielką skalę wystąpienie wybuchło również w regionie tyrnowskim, okolicach Popowa i Grudowa[8].
Dzień przed wybuchem powstania rząd ogłosił wprowadzenie stanu wojennego, a w regiony walk posłano wojsko. W nocy z 22 na 23 września rozpoczęło się powstanie w Bułgarii północno-zachodniej, które w okręgach wraczańskim i widyńskim miało charakter masowy[7]. Liderem tajnego komitetu rewolucyjnego został Dimitrow. Pod jego dowództwem znaleźli się komuniści, ludowcy z Gwardii Pomarańczowej oraz anarchiści[1]. Do walki przeciwko powstańcom rząd wysłał oddziały z Szumenu.
Głównym ośrodkiem walk stało się miasto Ferdynand, które kilkakrotnie przechodziło z rąk do rąk, stało się również siedzibą centralnego dowództwa powstania. Buntownicy zajęli szereg wsi w okolicach miasta. W okręgu widyńskim opanowali miasto Łom[7]. Starcia ze zmiennym szczęściem toczyły się pod Kriwodołem, gdzie oddziały wojskowe, idące z Szumenu na Ferdynand, rozbiły siły powstańców pod dowództwem Władimira Minczewa, lecz zostały pokonane przez kolejną grupę buntowników. Powstańcy zdobyli kilka karabinów maszynowych i działo[1]. Z kolei oddział Kiriła Mitewa i Andreja Iwanowa, wyposażony w zdobyte działo, miał wesprzeć powstańców w Łomie. 26 września posiłki sprowadzone przez rząd rozbiły to zgrupowanie[7]. Następnego dnia padł Ferdynand. W ostatnich dniach września część sił powstańczych przekroczyła granicę jugosłowiańską[8].
Po klęsce powstania doszło do masowych aresztowań komunistów, zemedelców i ich sympatyków. Szczególnie ucierpieli robotnicy z regionu Łomu. 3 tys. z nich zostało uwięzionych na statkach zakotwiczonych na Dunaju, a następnie rozstrzelanych na podstawie wyroków wydanych po przyspieszonym postępowaniu. Około tysiąc osób zginęło w innych miejscowościach w podobnych okolicznościach, co daje łączną liczbę 4 tys. straconych[8]. Wielu komunistów, w tym główni przywódcy walk, udało się na emigrację. Georgi Dimitrow, analizując przyczyny klęski powstania, uznał ją za efekt nieskoordynowania wystąpień w różnych ośrodkach, nieudanej próby prowadzenia agitacji lewicowej wśród żołnierzy oraz zbyt późne opowiedzenie się BPK przeciwko rządowi Cankowa[8]. Mimo klęski powstanie zyskało rangę symbolu. Do legendy przeszedł dowódca oddziałów z Łomu, ksiądz Andrej Iwanow zwany „czerwonym popem”, który po upadku miasta został powieszony ma słupie telegraficznym przez żołnierzy wiernych rządowi[1].
Ekspresjonistyczny obraz powstania i następujących po nim represji zawiera poemat lewicowego poety bułgarskiego Geo Milewa Wrzesień[9], rok po wydaniu poematu Milew został zakatowany przez policjantów[1].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
