Muton, baraniec, barani łeb, bochen skalny[a], wygład tarczowy[a] (fr. roche moutonnée)[1] – forma ukształtowania powierzchni Ziemi powstała w wyniku działalności lodowca (procesy glacjalne); oszlifowany, podłużny pagórek lub garb o długości od kilku do kilkuset metrów i wysokości do kilkuset metrów[2].
_20.jpg)
Etymologia
Nazwa muton pochodzi z języka francuskiego od słowa mouton, oznaczającego owcę[3].
Opis
Cechą charakterystyczną mutonów są asymetryczny profil podłużny[2][4] i kierunek osi głównej zgodny z kierunkiem ruchu lodowca[5]. Stok proksymalny, czyli ten, od którego strony nadszedł lodowiec, jest łagodny i ma idealnie wygładzoną powierzchnię (wygład lodowcowy)[4], ponieważ był nastawiony na szlifującą działalność lodowca – detersję[2]. Natomiast stok dystalny, czyli przeciwny do proksymalnego jest stromy[2]. Jeżeli wyjściowe wzgórze było niewielkich rozmiarów, lodowiec ześlizgiwał się po stoku dystalnym, szlifując go i dając wygładzoną powierzchnię, jednak jeśli pagór był większych rozmiarów ze stoku odrywane były bloki skalne (detrakcja), dlatego często stoki te są poszarpane[6], a czasem urywiste[4]. Przyczyną powstawania stromego i postrzępionego stoku może być naprzemienne topnienie i zamarzanie lodowca w jego spodniej części[2]. Kiedy lodowiec napotyka na swojej drodze przeszkodę, ta stawia opór, co prowadzi do wzrostu ciśnienia i rozmarzania spągu lodowca[2]. Po przejściu masy lodu przez punkt kulminacyjny wzniesienia ciśnienie zaczyna spadać, w wyniku czego lód z powrotem zamarza i z dalszym ruchem wyrywa fragmenty materiału skalnego z podłoża.[2] Na wygładach lodowcowych mutonów mogą się znajdować rysy lodowcowe i inne drobne formy erozyjne (bruzdy, zadziory)[6].
Proces przekształcania wzniesień w mutony nosi nazwę mutonizacji, a obszar na którym zaszedł jest nazywany zmutonizowanym lub zmutowanym[7].
Barańce występują często w duży skupiskach na niewielkich obszarach i są od siebie oddzielone zagłębieniami zwanymi rynnami międzymutonowymi[6]. Rynny te mogą być wypełnione wodą, tworząc jeziora. Przykładem jezior w rynnie międzymutonowej są Stawki Staszica w Tatrach[2].
Mutonami są również w większości niewielkie, skaliste wyspy, tworzące wybrzeże szkierowe[7], czyli szkiery, występujące np. u wybrzeży Finlandii (Wyspy Alandzkie)[8].
Występowanie
Mutony zazwyczaj (nie zawsze) wiążą się z działalnością lodowców górskich, ponieważ aby powstały wymagane jest podłoże zbudowane z odpornych skał (przede wszystkim krystalicznych, ale również innych, np. wapień). Mutony występują w Fennoskandii (Finlandia, południowa Szwecja), na półwyspie Labrador, czy w Szkocji. W Polsce barańce można znaleźć w górach objętych zlodowaceniem w plejstocenie – w Tatrach[9][10] (np.: Wyżnia Kopa i Niżnia Kopa) i Karkonoszach (np. pola mutonów w okolicy wsi Łomnica)[11]. Większe mutony w Tatrach nazywane są bulami[2].
Zobacz też
Uwagi
- Według M. Klimaszewskiego
Przypisy
Bibliografia
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
