Alaktaga mała

Alaktaga mała^[14] (Scarturus elater) – mały gatunek ssaka z podrodziny alaktag (Allactaginae) w obrębie rodziny skoczkowatych (Dipodidae)., zamieszkujący tereny od Gruzji po zachodnie Chiny oraz od Rosji po Iran^[15].

Alaktaga mała

Scarturus elater[1]
(Lichtenstein, 1828)
Alaktaga mała w ogrodzie zoologicznym w Pilźnie
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Nadgromada	żuchwowce
Gromada	ssaki
Infragromada	łożyskowce
Podrząd	Supramyomorpha
Infrarząd	myszokształtne
Nadrodzina	skoczkowce
Rodzina	skoczkowate
Podrodzina	alaktagi
Rodzaj	Scarturus
Gatunek	alaktaga mała
Synonimy Dipus elater Lichtenstein, 1825[2] Alactaga indica J.E. Gray, 1842[3] Alactaga bactriana Blyth, 1863[4] Allactaga elater caucasicus Nehring, 1900[5] Alactaga aralychensis Satunin, 1901[6] Alactaga elater kizljaricus Satunin, 1907[7] Allactaga elater dzungariae O. Thomas, 1912[8] AAllactaga elater strandi Heptner, 1934[9] Allactaga elater turkmeni G.G. Goodwin, 1940[10] Allactaga elater heptneri Pavlenko & Denisov, 1976[11] Allactaga elater zaisanicus Shenbrot, 1993[12]
Podgatunki
S. e. elater (Lichtenstein, 1825) S. e. aralychensis (Satunin, 1901) S. e. caucasicus (Nehring, 1900) S. e. dzungariae (O. Thomas, 1912) S. e. indicus (J.E. Gray, 1842) S. e. zaisanicus (Shenbrot, 1993)
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[13]
najmniejszej troski
Zasięg występowania
Mapa zasięgu występowania A. elater

Zasięg występowania

Alaktaga mała występuje w Eurazji zamieszkując w zależności od podgatunku^[16]:

• S. elater elater – południowa europejska część Rosji, zachodni, środkowy, południowy i południowo-wschodni Kazachstan, północny Kirgistan, Uzbekistan, zachodni i północny Turkmenistan oraz północno-zachodnia Chińska Republika Ludowa (dolina Ili w Sinciang).
• S. elater aralychensis – Armenia, Azerbejdżan (Nachiczewan), skrajnie wschodnia Turcja (Aralık) oraz północno-zachodni i środkowy Iran.
• S. elater caucasicus – południowo-wschodnia Gruzja i Azerbejdżan.
• S. elater dzungariae – północno-zachodnia Chińska Republika Ludowa (południowa część Kotliny Dżungarskiej w Sinciang) i południowo-wschodni Kazachstan (południowo-wschodnia część pustyni Bałchasz i basen jeziora Ała-kol).
• S. elater indicus – południowo-wschodni Turkmenistan, Afganistan, wschodni Iran i zachodni Pakistan.
• S. elater zaisanicus – wschodni Kazachstan (basen jeziora Zajsan), północno-zachodnia Chińska Republika Ludowa (północna część Kotliny Dżungarskiej w Sinciang) i południowo-zachodnia Mongolia.

Taksonomia

Gatunek po raz pierwszy naukowo opisał w 1828 roku niemiecki przyrodnik Martin Lichtenstein nadając mu nazwę Dipus elater^[2]. Holotyp pochodził z wybrzeża Morza Aralskiego, w obwodzie kyzyłordyńskim, w Kazachstanie^[15].

Takson ten wcześniej był zaliczany do rodzaju Allactaga, a później Paralactaga, który okazał się być młodszym synonimem Scarturus^[16]. Morfologicznie i genetycznie S. elater należy do podrodzaju Microallactaga, grupy siostrzanej podrodzaju Paralactaga^[16]. Rekonstrukcje molekularne pozwoliły na wyodrębnienie co najmniej trzech głęboko rozbieżnych, częściowo sympatrycznych linii w Iranie i Kazachstanie, które z pewnością są odrębnymi, ukrytymi gatunkami, ale obecna wiedza nie pozwala na rozgraniczenie tych form ani oszacowanie poziomu heterogeniczności genetycznej w obrębie każdej z nich^[16]. Formy aralychensis i indicus są prawdopodobnie również odrębnymi gatunkami (ten ostatni prawdopodobnie zawiera S. toussi jako podgatunek lub synonim). Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World rozpoznają sześć podgatunków^[16].

Etymologia

• Scarturus: gr. σκαρτης skartēs „skoczek”, od σκιρταω skirtaō „skakać”; ουρα oura „ogon”^[17].
• elater: gr. ελατηρ elatēr, ελατηρoς elatēros „prowadzący, woźnica”, od ελαυνω elaunō „pędzić, wprawiać w ruch”^[18].
• aralychensis: Arałyk, Erywań, Armenia^[6].
• caucasicus: nowołac. Caucasicus „kaukaski”, od łac. Caucasius „kaukaski, z Kaukazu”, od Caucasus „Kaukaz”, od gr. Καυκασος Kaukasos „Kaukaz”^[19].
• dzungariae: Dżungaria, Sinciang, Chińska Republika Ludowa^[8].
• indicus: łac. Indicus „indyjski”, od India „Indie”^[19].
• zaisanicus: Zajsan, Kazachstan^[12].

Cechy morfologiczne

Alaktaga mała ma najmniejsze wymiary spośród gatunków z rodzaju alaktaga^[13]. Dorosłe osobniki osiągają długość 5–15 cm bez ogona i 7–25 cm z ogonem^[20], przy masie ciała 44–73 g. Stopy są zakończone pięcioma palcami. Alaktaga mała jest przystosowana do wykonywania długich skoków. Potrafi poruszać się z prędkością 48 km/h^[13]. Ma stosunkowo małe uszy. Podczas stania podpiera się ogonem. Samce są większe od samic^[21].

Ubarwienie futra tych gryzoni jest zróżnicowane: od koloru piaskowego, przez płowożółty, po ciemnorudy lub czarny. W części brzusznej umaszczenie jest jaśniejsze, a na biodrach widoczny jest biały pasek^[13].

Wymiary A. elater
(J. Darvish, T. Hajjar, M. Moghadam Matin, F. Haddad i inni, 2008 oraz J. Michaux i G. Shenbrot, 2017)^[22][23]

	wymiar[22]	przedział[23]
masa ciała (g)	41,10 g ± 3,34	32–77 g
długość ciała (mm)	99,84 mm ± 3,25	90–120 mm
długość ogona (mm)	156,28 mm ± 13,52	140–190 mm
kończyny tylne (mm)	49,52 mm ± 0,85	43–58 mm
uszy (mm)	33,48 mm ± 1,54	28–41 mm

Tryb życia

Alaktaga mała wiedzie samotny tryb życia. Wykazuje aktywność w porach wieczornych i nocnych. Większość populacji (oprócz alaktag małych z Zakaukazia) wykazuje zapada w sen zimowy na okres od połowy listopada do połowy marca. Po zakończeniu hibernacji zwierzęta przystępują do rozrodu: na Zakaukaziu w lutym, a na pozostałych terenach w kwietniu (z drugim szczytem reprodukcyjnym w okresie sierpnia i września. Samica wydaje na świat 2–6 młodych w każdym miocie^[13].

Adaptacja temperaturowa

Alaktagi są przystosowane do życia w wysokich temperaturach pustynnych. W dzień, narażone na palące słońce, zakopują się w ziemi^[24]. Natomiast w trakcie zimnych nocy na pustyni są one w stanie obniżyć temperaturę swego ciała o 1–2 stopni Celsjusza względem temperatury optymalnej, dopasowując ją do temperatury otoczenia. Przy wzroście temperatury otoczenia do 40–42 °C także i temperatura ciała alaktag małych wzrasta do zbliżonego poziomu^[25].

Ekologia

Alaktaga mała żywi się ziołami, nasionami i owadami^[13].

Siedlisko tych zwierząt obejmuje tereny pustynne i półpustynne, ale stronią od rzeczywistych pustyń. Alaktagi małe unikają zarówno gęstej roślinności, jak i otwartej przestrzeni, zaś chętniej wybierają tereny o gruncie piaszczystym lub gliniastym, porośnięte mieszaną roślinnością z udziałem krzewów. Alaktagi małe zamieszkują nory o głębokości do 70 cm i długości do 2 m^[13].

Przypisy

1. Scarturus elater, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
2. M.H.C. Lichtenstein. Über die Springmäuse oder die Arten der Gattung Dipus. „Abhandlungen der Königlichen Akademie der Wissenschaften zu Berlin”. Aus dem Jahre 1825, s. 155, 1828. (niem.).
3. J.E. Gray. Descriptions of some new genera and fifty unrecorded species of Mammalia. „The Annals and Magazine of Natural History”. 10, s. 262, 1842. (ang.).
4. E. Blyth: Catalogue of the Mammalia in the Museum Asiatic Society. Calcutta: Savielle & Cranenburgh, 1863, s. 110. (ang.).
5. A. Nehring. Über die geographische Verbreitung von Alactagulus acontion (Pall.) und Alactaga elater (Licht.). „Sitzungsberichte der Gesellschaft Naturforschender Freunde zu Berlin”. Jahrgang 1900, s. 67, 1900. (niem.).
6. K.A. Satunin. Zwei neue Säugethiere aus Transkaukasien. „Zoologischer Anzeiger”. 24, s. 463, 1901. (niem.).
7. К.А. Сатунин. Млекопитающія Сѣверо-восточнаго Предкавказья по сбору экспедиціи КАВКАЗСКАГО Музея Лѣтомъ 1906 г / Die Säugetiere des nordöstlichen Ciscaucasiens auf Grund der Sammelreise des kaukasischen Museums im Sommer 1906. „Извъстія Кавказскаго Музея”. 3, s. 138, 171, 1908. (ros. • niem.).
8. O. Thomas. On mammals from central Asia, collected by Mr. Douglas Carruthers. „The Annals and Magazine of Natural History”. Eight series. 9, s. 406, 1912. (ang.).
9. W.G. Heptner. Systematische und tiergeographische Notizen über einige russische Säuger. „Folia Zoologica et Hydrobiologica”. 6 (1), s. 19, 1934. (niem.).
10. G.G. Goodwin. Mammals collected by the Legendre 1938 Iran Expedition. „American Museum novitates”. 1082, s. 13, 1940. (ang.).
11. M.V. Pavlenko & V.P. Denisov. „Зоологический журнал”. 55, s. 1075, 1976. (ros.).
12. G.I. Shenbrot. „Труды Зоологического института Российской академии наук”. 24 (3), s. 48, 1993. (ros.).
13. G.G. Shenbrot G.G. i inni, Allactaga elater, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2016, wersja 2021-2 [dostęp 2021-10-29] (ang.).
14. Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 229. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
15. D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Allactaga (Allactaga) elater. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-10-28].
16. C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 320–322. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
17. T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 622, 1904. (ang.).
18. Edmund C.E.C. Jaeger Edmund C.E.C., Source-book of biological names and terms, wyd. 1, Springfield: Charles C. Thomas, 1944, s. 79, OCLC 637083062 (ang.).
19. The Key to Scientific Names, J.A.J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca (ang.).
20. jerboa, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-09-30] (ang.).
21. John P.J.P. Kirmiz John P.J.P., Adaptation to Desert Environment: A Study on the Jerboa, Rat and Man, Butterworths, 1962 (ang.).1 stycznia Brak numerów stron w książce
22. J. Darvish, T. Hajjar, M. Moghadam Matin, F. Haddad i inni. New Species of Five-Toed Jerboa (Rodentia: Dipodidae, Allactaginae) from North-East Iran. „Journal of Sciences, Islamic Republic of Iran”. 2 (19), s. 103–109, 2008. University of Tehran. ISSN 1016-1104. (ang.).
23. J. Michaux & G. Shenbrot: Family Dipodidae (Jerboas). W: D.E. Wilson, R.A. Mittermeier & T.E. Lacher (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 7: Rodents II. Barcelona: Lynx Edicions, 2017, s. 92–93. ISBN 978-84-16728-04-6. (ang.).
24. M. Hearst & J. Noordeman: Unusual creatures: a mostly accurate account of some of the Earth’s strangest animals. San Francisco: Chronicle Books, 2012-01-01. ISBN 978-1-4521-0467-6. OCLC 768728898. (ang.). Brak numerów stron w książce
25. R.W. Hill, D.M. Lay & J.H. Veghte. Body surface temperatures of jerboas (Allactaga) in uniform thermal environments. „Journal of comparative physiology”, s. 117–125, 1974-05-13. DOI: 10.1007/BF00696266. ISSN 0340-7594. (ang.).

Identyfikatory zewnętrzne (takson):

• EoL: 327869
• EUNIS: 16441
• GBIF: 2439489
• identyfikator iNaturalist: 43860
• ITIS: 609735
• NCBI: 73861