ਭਾਸ਼ਕਰਾਚਾਰਿਆ ਅਤੇ ਗੁਰੁਤਾਕਰਸ਼ਣ
ਗੁਰੁਤਾਕਰਸ਼ਣ: ਪਿਤਾਜੀ, ਇਹ ਧਰਤੀ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਅਸੀ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਕਿਸ ਉੱਤੇ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਹੈ ? ਲੀਲਾਵਤੀ ਨੇ ਸ਼ਤਾਬਦੀਆਂ ਪੂਰਵ ਇਹ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਭਸਕਰਆਚਾਰੀਆ ਵਲੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਭਸਕਰਆਚਾਰੀਆ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਬਾਲੇ ਲੀਲਾਵਤੀ !, ਕੁੱਝ ਲੋਕ ਜੋ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਧਰਤੀ ਸ਼ੇਸ਼ਨਾਗ, ਕੱਛੂ ਜਾਂ ਹਾਥੀ ਜਾਂ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਗਲਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਇਹ ਮਾਨ ਮਾਨ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਇਹ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਉੱਤੇ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਹੈ ਤਾਂ ਵੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਬਣਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਚੀਜ਼ ਕਿਸ ਉੱਤੇ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਾਰਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਦਾ ਕਾਰਨ . . . ਇਹ ਕ੍ਰਮ ਚੱਲਦਾ ਰਿਹਾ, ਤਾਂ ਨੀਆਂ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਅਨਵਸਥਾ ਦੋਸ਼ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ।
ਲੀਲਾਵਤੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਬਣਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਪਿਤਾਜੀ ਕਿ ਧਰਤੀ ਕਿਸ ਚੀਜ ਉੱਤੇ ਟਿਕੀ ਹੈ ?
ਤੱਦ ਭਸਕਰਆਚਾਰੀਆ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਕਿਉਂ ਅਸੀ ਇਹ ਨਹੀਂ ਮਾਨ ਸੱਕਦੇ ਕਿ ਧਰਤੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। . . . . . ਜੇਕਰ ਅਸੀ ਇਹ ਕਹੋ ਕਿ ਧਰਤੀ ਆਪਣੇ ਹੀ ਜੋਰ ਵਲੋਂ ਟਿਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਗੁਰੁਤਾਕਰਸ਼ਣ ਸ਼ਕਤੀ ਕਹਿ ਦਿਓ ਤਾਂ ਕੀ ਦੋਸ਼ ਹੈ ?
ਇਸ ਉੱਤੇ ਲੀਲਾਵਤੀ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਸੰਭਵ ਹੈ। ਤੱਦ ਭਸਕਰਆਚਾਰੀਆ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਗੱਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵੱਡੀ ਵਚਿੱਤਰ ਹੈ।
ਮਰੁਚਲੋ ਭੂਰਚਲਾ ਸਵਭਾਵਤੋ ਯਤੋ
ਵਿਚਿਤਰਾਵਤਵਸਤੁ ਸ਼ਕਤਿਅ:।।
- ਸਿੱਧਾਂਤਸ਼ਿਰੋਮਣਿ ਗੋਲਾਧਿਆਏ - ਭੁਵਨਕੋਸ਼
ਅੱਗੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ -
ਆਕ੍ਰਿਸ਼ਟਿਸ਼ਕਤੀਸ਼ਚ ਧਰਤੀ ਤਿਆ ਯਤ ਖਸਥਂ
ਗੁਰੁਸਵਾਭਿਮੁਖਂ ਸਵਸ਼ਕਤਤਿਆ।
ਆਕ੍ਰਿਸ਼ਿਅਤੇ ਤਤਪਤਤੀਵ ਭਾਤੀ
ਸਮੇਸਮੰਤਾਤ ਕਵ ਪਤਤਵਿਅਂ ਖੇ।।
- ਸਿੱਧਾਂਤਸ਼ਿਰੋਮਣਿ ਗੋਲਾਧਿਆਏ - ਭੁਵਨਕੋਸ਼
ਅਰਥਾਤ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਖਿੱਚ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ। ਧਰਤੀ ਆਪਣੀ ਖਿੱਚ ਸ਼ਕਤੀ ਵਲੋਂ ਭਾਰੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵੱਲ ਖਿੱਚਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਖਿੱਚ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਹ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਡਿੱਗਦੇ ਹਨ। ਉੱਤੇ ਜਦੋਂ ਅਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਤਾਕਤ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਵਲੋਂ ਲੱਗੇ, ਤਾਂ ਕੋਈ ਕਿਵੇਂ ਗਿਰੇ ? ਅਰਥਾਤ ਅਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਹਿ ਨਿਰਾਵਲੰਬ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਵਿਧ ਗਰਹੋਂ ਦੀ ਗੁਰੁਤਵ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਏ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹੈ।
ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਅਸੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਨਿਊਟਨ ਨੇ ਹੀ ਸਰਵਪ੍ਰਥਮ ਗੁਰੁਤਾਕਰਸ਼ਣ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਉਸ ਦੇ 550 ਸਾਲ ਪੂਰਵ ਭਸਕਰਆਚਾਰੀਆ ਨੇ ਧਰਤੀ ਦੀ ਗੁਰੁਤਾਕਰਸ਼ਣ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿੱਚ ਸੱਮਝਿਆ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਲੂਸੀਅਸ ਵੇਰੀਦਿਕਸ
ਲੂਸੀਅਸ ਵੇਰੀਦਿਕਸ[1] ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਰੋਮਨ ਦਰਸ਼ਨਿਕ ਅਤੇ ਜੋਤਿਸ਼ੀ ਸੀ, ਜੋ 1ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਗੁਜਾਰਿਆ। ਰੋਮ ਦੇ ਚਾਕਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ, ਉਹ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਸਮਾਂ ਤੋਂ ਆਕਾਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਚਲਨ ਵਾਲੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਿਕੋਣ ਵਿੱਚ ਸੁਆਲਾਂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਰੁੱਚੀ ਦਿਖਾਈ। ਉਸਦੀ ਜਿਜ਼ਾਦਾਦ ਹੋਸ਼ ਅਤੇ ਨਿਰੰਤਰ ਜਾਂਚ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰੀਤੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਾਨਿਆ ਦਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਨਾਇਆ।
ਗੈਲੀਲਯੋ
ਕੋਈ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਉੱਤੇ ਵਲੋਂ ਡਿੱਗਣ ਉੱਤੇ ਸਿੱਧੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਵੱਲ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਮੰਨ ਲਉ ਕੋਈ ਅਲਕਸ਼ਿਅ ਅਤੇ ਅਗਿਆਤ ਸ਼ਕਤੀ ਉਸਨੂੰ ਧਰਤੀ ਦੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਟਲੀ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨੀ, ਗੈਲਿਲੀਯੋ ਗੈਲਿਲੀਆਈ ਨੇ ਸਰਵਪ੍ਰਥਮ ਇਸ ਸਚਾਈ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਾਇਆ ਸੀ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਪਿੰਡ ਜਦੋਂ ਉੱਤੇ ਵਲੋਂ ਡਿੱਗਦਾ ਹੈ ਤੱਦ ਉਹ ਇੱਕ ਨਿਅਤ ਤਵਰਣ (constant acceleration) ਵਲੋਂ ਧਰਤੀ ਦੇ ਵੱਲ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਤਵਰਣ ਦਾ ਇਹ ਮਾਨ ਮਾਨ ਵਸਤਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਜਿਹਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਇਸ ਸਿੱਟਾ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਉਸਨੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਅਤੇ ਗਣਿਤੀਏ ਵਿਵੇਚਨੋਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਹੈ।
ਕੇਪਲਰ ਦੀ ਗਰਹੀਏ ਰਫ਼ਤਾਰ ਦੇ ਨਿਯਮ
ਜਰਮਨ ਖਗੋਲਵਿਦ ਕੇਪਲਰ ਨੇ ਗਰਹੋਂ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਦਾ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਕੇ ਤਿੰਨ ਨਿਯਮ ਦਿੱਤੇ।
ਵੇਖੀਏ ਕੇਪਲਰ ਦੀ ਗਰਹੀਏ ਰਫ਼ਤਾਰ ਦੇ ਨਿਯਮ
ਨਿਊਟਨ ਦਾ ਸਾਰਵਤਰਿਕ ਗੁਰੁਤਾਕਰਸ਼ਣ ਦਾ ਨਿਯਮ
ਇਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਰ ਆਇਜਕ ਨਿਊਟਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮੌਲਕ ਕਾਢਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕੇਵਲ ਧਰਤੀ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਅਪਿਤੁ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਹਰ ਇੱਕ ਕਣ ਹਰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਕਣ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਤ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਦੋ ਕਣਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕਾਰਜ ਕਰਨਵਾਲਾ ਖਿੱਚ ਜੋਰ ਉਹਨਾਂ ਕਣਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਹਤੀਯੋਂ ਦੇ ਗੁਣਨਫਲ ਦਾ (ਪ੍ਰਤੱਖ) ਸਮਾਨੁਪਾਤੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੀ ਦੂਰੀ ਦੇ ਵਰਗ ਦਾ ਵਿਉਤਕਰਮਾਨੁਪਾਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਣਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕਾਰਜ ਕਰਨਵਾਲੇ ਆਪਸ ਦਾ ਖਿੱਚ ਨੂੰ ਗੁਰੁਤਾਕਰਸ਼ਣ (Gravitation) ਅਤੇ ਉਸਤੋਂ ਪੈਦਾ ਜੋਰ ਨੂੰ ਗੁਰੁਤਾਕਰਸ਼ਣ ਜੋਰ (Force of Gravitation) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਿਊਟਨ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਤੀਪਾਦਿਤ ਉੱਪਰੋਕਤ ਨਿਯਮ ਨੂੰ ਨਿਊਟਨ ਦਾ ਗੁਰੁਤਾਕਰਸ਼ਣ ਨਿਯਮ (Law of Gravitation) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਦੇ - ਕਦੇ ਇਸ ਨਿਯਮ ਨੂੰ ਗੁਰੁਤਾਕਰਸ਼ਣ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਲੋਮ ਵਰਗ ਨਿਯਮ (Inverse Square Law) ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਉੱਪਰੋਕਤ ਨਿਯਮ ਨੂੰ ਨਿਯਮ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਿਅਕਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ: ਮਾਨ ਲਿਆ m1 ਅਤੇ ਸੰਹਤੀ ਵਾਲੇ m2 ਦੋ ਪਿੰਡ ਆਪਸ ਵਿੱਚ d ਦੂਰੀ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕਾਰਜ ਕਰਨਵਾਲੇ ਜੋਰ f ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੋਵੇਗਾ:
F = G m1 m2 / d^2 ...................(1)
ਇੱਥੇ G ਇੱਕ ਸਮਾਨੁਪਾਤੀ ਨਿਅਤਾਂਕ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਮਾਨ ਮਾਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਵਰਗਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਗੁਰੁਤਵ ਨਿਅਤਾਂਕ (Gravitational Constant) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਿਅਤਾਂਕ ਦੀ ਵਿਮਾ (dimension) ਹੈ ਅਤੇ ਆਂਕਿਕ ਮਾਨ ਪ੍ਰਿਉਕਤ ਇਕਾਈ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਨਿਯਮ (1) ਦੁਆਰਾ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਉੱਤੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਲਗਨੇਵਾਲੇ ਖਿੱਚ ਜੋਰ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
