From Wikipedia, the free encyclopedia
Los zèbres (var. las zèbras) (genres Dolichohippus e Hippotigris) son de mamifèrs quadrupèdes africans de la familha dels equids, grop que tanben inclutz los ases e los cavals, entre autres. Coma totes los equids, los zèbres son d'ongulats amb un nombre impar de batas. Se compta tres espècias, caduna amb un modèl de raiadura especific: lo zèbre de Grévy, lo zèbre de montanha e lo zèbre comun.
Los zèbres son un dels animals pus coneguts d'Africa; demòran dins un ecosistèma qu'inclutz de planas d'èrba, savanas, regions plantadas d'arbres o d'arbrilhons, montanhas e tucs litorals. Son subretot celèbres per las siás raiaduras negras e blancas caracteristicas, que vàrian entre las espècias e tanben d'un individú a l'autre, e per la seuna crinièra erectila. A la diferéncia de sos parents pus pròches, los cavals e los ases, los zèbres jamai foguèron realament domesticats.
Levat qualques populacions de zèbre comun que demòran al centre d'Etiopia, los zèbres vivon unicament dins la mitat sud del continent african. E mai que las regions d'origina de la doas espècias diferentas se pòscan encavalcar, se crosan pas a causa d'un nombre diferent de cromosòmas; los zèbres de Grévy n'an quaranta sièis, los zèbres comuns quaranta quatre e los zèbres de montanha trenta dos[1].
Etimologicament, lo mot zèbre ven del mot galaicoportugués zevra, que significa «ase salvatge»[2]. Lo nom generic Equus ven del latin e significa "caval". E los noms especifics, grevyi es en onor del President de la Republica Francesa Jules Grévy; quagga es lo nom donat pel pòble Khoikhoi a aqueles animals.
Encara que las raiaduras blancas e negras que presentan los zèbres an de caracteristicas comunas, las tres espècias de zèbre an pas una relacion pus pròcha entre elas meteissas an amb autres animals del genre Equus. E mai, la caracteristica comuna de las raiadas tanpauc èra pas presenta dins totas las sosespècias de zèbre coma l'escantit quagga qu'aviá de raiaduras solament al còl. D'autra banda, i a d'autres ongulats que tanben an de raiaduras.
Malgrat qu'an una morfologia similara a la dels cavals, son pus pichons, amb una talha mejana de 2,3 mètres de long, 1,2-1,5 mètres de naut a l'espatla e un pes d'aperaquí 300 quilogramas (fins a 450 quilogramas per los zèbres de Grévy). En aquela darrièra espècia, los mascles e las femèlas an una talha similara, mas per los zèbres comuns e los zèbres de montanha los mascles son leugièrament pus grands[3].
Los zèbres an un total de quaranta dents: dotze incisivas qu'utilizan per talhar e arrancar vegetacion; quatre caninas; dotze premolaras e dotze caissals, totas utilizadas per mòure l'aliment[4].
Los zèbres an un excellent sens de la vision; se crei que pòdon veire en color. Coma fòrça ongulats, los zèbres an los uèlhs als costats del cap, que li donan un angle de vision fòrça larg. Los zèbres tanben an una vision nocturna, mens aguda que la majoritat de sos predators, mas lor bona ausida compensa.
Los zèbres an un grand sens de l'ausida, e an las aurelhas pus grandas e arredondidas que los cavals. Coma los cavals e autres ongulats, los zèbres pòdon virar sas aurelhas en tota direccion. En mai d'una bona vision e ausida, los zèbres an un sens del gost agut, e un sens de l'odorat fòrt sensible al fum, causa essenciala per sobreviure als incendis.
L'esperança de vida mejana dels zèbres es d'aperaquí trenta ans (fins a quaranta en captivitat). Dins la natura, ont los predators representan una amenaça continua, la longevitat mejana es de gaireben dotze ans[5].
Los zèbres son d'animals negres o d'una color escura amb raiaduras blancas e una granda taca blanca sul ventre que servís per se camoflar[6]. Qualques zèbres an de raiaduras de color marron entre las raiaduras blancas e negras.
I a tres rasons per las qualas se considèra que los zèbres son negres amb raiaduras blancas, e pas lo contrari:[7]
Que qualques zèbres ajan ventres e pòts de color blanc pur es pas una pròva sufisenta que son d'animals blancs, perque fòrça animals de colors diferentas an de ventres e pòts de color blanca o clara.
E mai, las raiaduras dels zèbres son absentas dins lo fètus, es totalament negre. Las raiaduras apareisson aprèp, en bendas d'aperaquí 400 micromètres (vint còps la mitat d'una cellula). Las raiaduras son tan mai largas que mai es grand l'animal. Segon Bard, las espècias de zèbres se diferéncian a l'estat embrionari ont apareisson las raiaduras. Bard descobriguèt un zèbre anormal, sens raiaduras; son pelatge negre aviá de puntets blancs, causa que venguèt que las raiaduras se forman per que s'inibís de la produccion de melanina[8].
Qualques zoologistas creson que las raiaduras son un mecanisme de camoflatge, que fonciona de divèrses biais. Per començar, las raiaduras verticalas contribuisson a amagar lo zèbre dins l'èrba. I a que prendre en compte que l'èrba lo predator principal dels zèbres, los leons, que son daltonians. En teoria, un zèbre que rómia dins l'èrba nauta poiriá passar inapercebut per un leon. E mai, coma los zèbres son d'animals gregaris, las raiaduras ajudan a pèrdre los predators – divèrses zèbres agropats poiràn semblar un unic e grand animal[9]. Un tropèl de zèbres que s'escampilha per fugir un predator li semblarà una massa confusa de linhas verticalas en movement en de direccions diferentas, de tal biais qu'al predator li còsta seguir de vista un individú que se separa del tropèl[10].
Se crei que las raias tanben an un ròtle dins lo compòrtament sexual; de variacions leugièras dels modèls permeton que los zèbres distinguiscan los diferents individús. Dins de raras ocasions, naisson zèbres sens raiaduras, e aqueles an de se separar del grop; aquò refortís la teoria qu'aquelas raiaduras tanben an una foncion sociala[11].
Una teoria pus recenta sosten que la coloracion disruptiva tanben es un mejan eficaç de confondre lo sistèma de vision de la mosca tsetse, chucaira de sang[12]. De teorias alternativas comprenon que las linhas coïncidisson amb la distribucion de graissa jos la pèl, en servissent de mecanisme termoregulator pel zèbre, e que quina ferida que siá perturba lo modèl de linhas, indica clarament l'estat de santat del zèbre.
Una legenda africana tempta de donar una autra explicacion de las raiaduras:
Los zèbres son de mamifèrs exclusivament erbivòrs que manjan subretot lo matin e la tardor, repausant al miègjorn. Son animals subretot de pastura que s'alimentan d'èrba fresca, fuèlhas e borrons[13]. Tanben manjan escòrça e branquilhons. Son aparelh digestiu plan adaptat lor permet de subsistir amb un regim de qualitat nutritiva pus bassa que demandan los autres erbivòrs, mas tanben es mens eficient, çò qu'obliga los zèbres a passar mai de la mitat del temps a manjar[14].
Los zèbres se pòdon desplaçar d'una vintena de quilomètres en un jorn en cèrca d'aliment, mas al trescòl sòlen tornar a lor punt d'origina. Pasmens, los tropèls de zèbres fan una migracion annadièra fòrça mai importanta que coïncidís amb la sason seca, çò que fan tanben d'autres tropèls de mamifèrs africans e que representan un movement de centenats de milièrs d'animals.
Las condicions secas dels ecosistèmas ont demòran los zèbres fan que s'adaptèron a las condicions d'ariditat.
Los zèbres de Grévy son aqueles que s'adaptèron melhor a las condicions de secada. Per sobreviure a la sason seca, ont la majoritat del rius, estanhs e autras fonts d'aiga se secan, aquesta espècia de zèbre cavan los lèits dels rius amb sas batas per trobar d'aiga.
Lo zèbre de montanha profèita de las caracteristicas de son abitat per sobreviure als periòdes secs. Quans se secan las fonts d'aiga amb que subsistissiá, migra en nautor, ont las temperaturas inferioras fan que la vapor d'aiga se condense en forma de pluèja, nèu o rosal.
Lo zèbre comun es lo mens adaptat a la secada. A la diferéncia de las autras doas espècias, demanda totjorn d'aiga disponibla, çò que l'obliga a migrar d'un luòc a l'autre segon la sason en cèrca de ressorsas idricas.
Coma la majoritat dels equids, los zèbres son fòrt sociables. Pasmens, l'estructura sociala depend de l'espècia. Los zèbres de montanha e zèbres comuns vivon en gropes, semblant d'"harèms", un mascle coexistís amb fins a sièis ègas e sos polins. Los mascles non dominants vivon sols o amb d'autres mascles non dominants, fins que venon pro grands per desfisar un mascle dominant. Quand un grop de zèbres es atacat per iènas o cans salvatges, las ègas s'agropan amb los polins al mièg mentre que lo mascle tempta de foragetar los atacants.
Quand un mascle rival tempta de desrocar lo mascle dominant, aquel lo desfisa trucant lo nas del rival amb lo seu o ne fregant las espatlas contra las seunas. Aquò es un biais de demostrar sa fòrça e destinada a espantar lo rival. S'es pas sufisent, començan de se borrar, se mossegant lo còl e los pòts o, en cases extrèms, se donant de reguitnadas; aqueles combats son mai perilhoses que la majoritat dels combats d'aquel tipe dins lo monde animal, e un zèbre pòt acabar grevament ferit[15]. La ierarquia del grop se pòt veire dins l'òrdre que caminan los membres; davant camina l'èga mai vièlha amb sos polins, aprèp venon las autras femèlas dins l'òrdre d'edat, tanben amb sos polins, e lo mascle tanca lo grop.
A la diferéncia de las autras espècias de zèbre, los zèbres de Grévy tenon de ligams socials permanents. Los grops d'aquel tipe de zèbres demòran rarament amassa pendent mai de qualques meses. Los polins demòran amb la seuna maire, del temps que los mascles adultes vivon sols. Pasmens, coma dins las autras doas espècias, los mascles non dominants s'organizan en grops. En cases d'escassetat del manjar, fòrça membres d'aquela espècia se pòdon amassar a l'entorn d'una font d'aliments, en donant l'impression que forman un tropèl.
Pendent lo jorn, los zèbres dormisson de pès, coma los cavals, e dormisson solament quand an d'autres animals a l'entorn que las avertiscan de la preséncia de predators. La nuèch, per contra, jason sovent a tèrra. Quand se repausan aital, se jason los uns al bòrd dels autras, mas al revèrs, es a dire que cada zèbre a lo cap al costat del darrièr de l'autra. Aquò a divèrses avantatges: d'una banda, permet que la coa d'un zèbre pòsca espantar las moscas de la cara de l'autra; de l'autra banda, ofrís als animals un angle de vision de 360°[16].
Coma los cavals, los zèbres pòdon caminar, trotar e galaupar. Al galaup, pòdon aténher una velocitat maximala de 55 km/h[17]. Son pus lents que los cavals, mas sa granda resisténcia las ajuda a escapar als predators. Un zèbre perseguit pòt corrir en zigazaga d'un costat a l'autre per metre en dificultat lo predator. Se se tròba cunhat, lo zèbre se met sus l'espatla borrant e mossegant l'atacant.
Los zèbres comunican un amb l'autre amb sisclals e gemècs aguts. Los zèbres de Grévy fan de brams coma aqueles de las mulas. Las aurelhas dels zèbres indican son umor. Quand un zèbre es calmat, tibat o amistós, las aurelhas demòran drechas. Quand a paur, van endavant. Quand s'emmalís, las aurelhas van enrè. Quand los zèbres apròchan los predators dins un airal, demòran en una postura d'alèrta, amb las aurelhas drechas, lo cap naut e gaitant amb atencion. Se son tibats, ronflan. Se detèctan o son en preséncia d'un predator, se metrà a lairar o a bramar plan fòrt.
Coma la majoritat de las espècias animalas, las femèlas arriban a maduretat sexuala abans los mascles, e las ègas pòdon aver son primièr polin a l'edat de tres ans. Los mascles pòdon èsser abalits fins que tenon cinc o sièis ans. Las ègas pòdon donar naissença a un polin cada dotze meses, lo temps que dura la gestacion. Suènhan los pichons pendent una durada maximala d'un an. Coma los cavals, los zèbres son capables de se quilhar depès, caminar e popar pauc aprèp la naissença[18]. A la naissença, un polin de zèbre es marron e blanc e pas negre e blanc. Gaireben totjorn nais un sol polin, mas en d'ocasions extrèmament raras pòdon nàisser de bessons[19].
Los polins dels zèbres de montanha e comuns son protegits per la maire, e mai pel mascle e las autras ègas del grop. Los polins dels zèbres de Grévy son solament protegits per la maire, coma se diguèt mai naut. La proteccion dels polins es essenciala per aqueles animals perque son una presa facila e la mitat subrevivon al primièr an de vida malgrat. Un autre perilh pels polins es que s'observèt infanticidis e feticidis entre zèbres, unicament en captivitat[20].
Los zèbres s'espandissián per tota Africa. Pasmens desapareguèron del nòrd del continent dempuèi l'Antiquitat.
A l'ora d'ara, lo zèbre qu'a la difusion pus larga es lo zèbre comun. Vivon dempuèi las zònas de transicion entre la savana e lo desèrt del sud de Sodan e d'Etiopia, passant per la savana de l'Africa Orientala, fins al sud e al sud-oèst del continent. Los abitats del zèbre de Grévy son las tèrras secas d'arbrilhons e d'èrba de l'Africa de l'èst, Kenya, Etiopia e Somalia. Lo zèbre de montanha a una difusion fòrça mai reducha que las autras doas espècias. Viu en las planas montanhosas de Namibia e Sud-Africa, fins a 2000 mètres d'altitud.
Los predators principals dels zèbres son los leons, las iènas e los guepards. Los leons e los zèbres mantenon sas populacions en equilibri.
Las armas e las tecnicas de caça primitivas utilizadas tradicionalament en Africa amenaçavan pas significativament la populacion globala de zèbres. Los natius africans caçavan los zèbres pas solament per sa pel, mas tanben per sa carn. Pasmens, la situacion cambièt amb l'arribada dels colonizators europèus e sas armas de fuòc.
Los umans modèrnes aguèron un gròs impacte sus las populacions de zèbres dempuèi lo sègle XIX. Los zèbres son, encara ara, caçats subretot per sa pèl. Lo quagga, una sosespècia del zèbre comun, desapareguèt abans la fin del sègle XIX, mentre que lo zèbre de montanha del Cap foguèt caçat gaireben fins a l'extincion, e dins los ans 1930 ja ne demoravan mens de cent exemplars. Dempuèi alavetz, la populacion cresquèt fins a gaireben sèt cents individús, mercé a l'esfòrç per conservar la sosespècia. Ambedoas sosespècias del zèbre de montanha son a l'ora d'ara protegidas dins de pargues nacionals, mas se tròban encara en perilh.
Lo zèbre de Grévy es tanben en perilh. A causa de l'efectiu redusit de la populacion, los perilhs coma las secadas pòdon afectar facilament l'espècia. Los zèbres comuns son fòrça mai nombrosas e an una populacion sana; pasmens, aquela espècia es tanben amenaçada per la caça e lo destorbis dels abitats provocats per l'agricultura.
I a tres espècias de zèbres, que contenon un total de nòu sosespècias[21]. La quaga és l'unica sosespècia extinta.
Genre Equus (equidèas)
Se temptèt de domesticar los zèbres coma animals de montura, perque son mens resistents a las malautiás africanas que los cavals. Pasmens, la majoritat d'aquelas temptativas capitèron pas, a causa de la natura mai imprevisibla dels zèbres e sa tendéncia de s'espaventar. Per aquò, se preferissiá los zebroïdes, crosaments entre una espècia de zèbre quina que siá e un caval, pòni o ase.
Lo quatren emperaire mongòl Jahangir (1605-1627) comandèt una pintura de zèbres. Sus aquela pintura, facha per Ustad Mansur, lo zèbre es representat amb d'estrius. En Anglatèrra, lo colleccionaire d'animals Lord Rothschild utilizava sovent de zèbres per sa quadriga. En 1907, Rosendo Ribeiro, lo primièr mètge de Nairòbi (Kenya), utilizava un zèbre coma montura per las visitas a domicili. A la mitat dels ans 1800, lo Governador George Grey importèt de zèbres en Nòva Zelanda, e los utilizèt per tirar sa veitura dins son illa privada, l'Illa de Kawau.
Lo Capitani Horace Hayes, a Points of the Horse (aprox. 1899), comparèt l'utilitat de las diferentas espècias de zèbre. Hayes pausèt una sèla e una brida a un zèbre de montanha en mens d'ora, mas capitèt pas a l'alimentar. Remarquèt que lo còl del zèbre èra tant rigid e fòrt que capitava pas a lo virar en cap de direccion. Malgrat que li ensenhèt a far çò que voliá sus una pista de circ, quand enselhava defòra lo contrarotlava pas pus. Trobèt lo zèbre comun facil a dominar e lo considerèt ideal per lo domesticar, perque tanben es immunizat a la fissada de la mosca tsetse. Considerèt la quagga facila de domesticar perque èra pus fòrta, docila e semblant los cavals que los autres zèbres[22].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
