Rescalfament climatic

Lo rescalfament climatic (var. reschaufament climatic, rescaufament climatic) es lo fenomèn d'aumentacion de las temperaturas mejanas oceanicas e atmosfericas, del fach d'emissions de gases d'efièch de sèrra excessivas. Aquestas emissions despassan la capacitat d'absorpcion dels oceans e de la biosfèra e aumentan l'efièch de sèrra, loqual empresona la calor a la superfícia terrèstra. Lo tèrme «rescalfamment climatic» designa pus comunament lo rescalfament mondial observat dempuèi lo començament del sègle XX, mentre que l'expression «cambiament climatic» designa puslèu los episòdis de rescalfamment o refrescament d'origina naturala que se debanèron abans l'èra industriala.

Temperaturas mejanas mondialas entre 2010 e 2019 comparada a una referéncia entre 1951 e 1978. Font: NASA.

Lo Grop Intergovernamental sul Cambiament Climatic concluguèt que «'influéncia umana sul clima es la principala causa del rescalfament observat dempuèi lo mitan del sègle XX». Aqueles resultats son estats reconeguts per las acadèmias nacionalas de las sciéncias dels principals païses e son pas contestadas per cap organisme scientific de fama nacionala o internacionala^[1]. La mai granda influéncia umana es l'emission de gases d'efièch de sèrra, amb mai de 90% de l'impacte del dioxid de carbòni e del metan. La combustion de combustibles fossils es la principala font d'aquestes gases, las emissions agricòlas e lo desboscament jògan tanben un ròtle important. La sensibilitat del clima a aqueles gases es afectada per las retroaccions, talas que la perda de la cobèrta de nèu, l'aumentacion de la vapor d'aiga e la fonda del permafròst.

Istòria

Los trabalhs pionièrs

L'idèa de l'existéncia d'un efièch de sèrra foguèt probablament postulada pel primièr còp pel matematician e fisician Joseph Fourier (1768-1830). En efièch, podiá pas explicar la temperatura pus nauta que çò qu'èra previst de la Tèrra expausada a las radiacions solaras. Segon el, l'atmosfèra terrèstra èra donc transparenta a las radiacions emesas pel Solelh, çò que permetiá a l'energia solara d'aténher la superfícia e d'escalfar lo sòl. Aquò entraïnava alara l'emission d'una radiacion infraroja qu'escalfava la planeta^[2]. En 1859, John Tyndall (1820-1893) establiguèt que l'azòt e l'oxigèn (99 % de l'aire sec) son transparents a l'infraroge, mas que la vapor d'aiga e las traças de certans gases (en particular lo metan e lo dioxid de carbòni) absorbisson l'infraroge e, quand son caufats, emeton de radiacions infrarojas. Concluguèt doncas que la modificacion de las concentracions d'aqueles gases auriá pogut entraïnar las mutacions climaticas descubèrtas pels geològs, comprés las edats de glaç^[3][4].

Qualques ans mai tard, Svante August Arrhenius soslinhèt que la concentracion de vapor d'aiga dins l'atmosfèra varia de contunh, mas que lo nivèl de dioxid de carbòni es determinat per de procèsses geologics a long tèrme. Per exemple, a la fin d'una edat glaciala, lo rescalfament causat per l'aument de dioxid de carbònia aumentariá la quantitat de vapor d'aiga qu'amplificariá, per retroaccion positiva, lo fenomèn de rescalfament. En 1896, publiquèt lo primièr modèl climatic d'aquel genre^[5]. Pasmens, lo rèsta de la comunautat scientifica demorèt sceptic. En efièch, segon las idèas de l'epòca, l'efièch de sèrra atmosferic èra ja saturat e l'apondi de dioxid de carbòni podiá pas modificar lo clima^[6]. En 1938, lo Britanic Guy Stewart Callendar (1898-1964) tornèt descobrir los resultats d'Arrenhius, mas rescontrèt las meteissas objeccions^[7][8]. De mai, fòrça scientifics vesián pas lo rescalfament coma un problèma perque permetiá als climas del nòrd d'Euròpa de venir mai doç^[9].

La reconneissença del rescalfament climatic e la fondacion del GICC

Gilbert Plass (1920-2004), conceptor d'un modèl informatic detalhat capable de prene en compte divèrses jaces atmosferics, Hans Suess (1903-1993), que mostrèt l'aument del nivèl de CO₂ dins l'atmosfèra, e Roger Revelle (1909- 1991), que demostrèt que los oceans absorbián pas l'excès de CO₂, ne'n foguèron d'actors centrals. En efièch, lor trabalh permetèt a Charles David Keeling (1928-2005) d'establir un istoric de l'aument continu, nomenada corba de Keeling, dau dioxid de carbòni atmosferic. La realitat del fenomèn foguèt gradualament acceptada per l'opinion publica. L'an 1988 marquèt la fin d'aquela evolucion amb lo testimoniatge de James Hansen al Congrès dels Estats Units e la fondacion del Grop Intergovernamental sul Cambiament Climatic (GICC), un grop d'expèrts destinat a conselhar los govèrns e a encoratjar la recerca interdisciplinària sul rescalfament^[10][11][12].

Las temptativas de lucha contra lo rescalfament climatic

Lo Protocòl de Quiòto

Article detalhat: Protocòl de Quiòto.

Signat l'11 de decembre de 1997, lo Protocòl de Quiòto foguèt la primièra aisina destinada a organizar la reduccion de las emissions de gases d'efièch de sèrra causant lo rescalfament climatic. Èra un acòrdi internacional conclut entre 191 païses (e l'Union Europèa) qu'entrèt en vigor lo 16 de febrièr de 2005. Son objectiu èra de reduire, entre 2008 e 2012, d'almens 5 % per raport al nivèl de 1990 las emissions de sièis gases d'efièch de sèrra : dioxid de carbòni, metan, oxids d'azòt e tres substituts dels clorofluorocarbònis.

Contestat pels conservators, lo protocòl foguèt pas aplicat per tots los Estats signataris e menèt solament a una reduccion de las emissions en Euròpa Occidentala (mai que mai en Alemanha e al Reialme Unit). En efièch, los Estats Units refusèron d'o ratificar perquie los païses en desvolopament avián pas d'objectius de reduccion quantificats. Pasmens, aqueles païses volguèron pas entravar la creissença de lors economias. De mai, considerèron que la carga de la reduccion deviá repausar suls païses responsables del rescalfament, es a dire los païses ja industrializats. Las monarquias del Golf demandèron tanben d'ajudas financieras per diversificar lors economias petrolièras. Lo protocòl foguèt donc una revirada.

L'Acòrdi de París

Article detalhat: Acòrdi de París sul clima.

Pendent los ans 2000-2010, los efièchs del rescalfament climatic venguèron mai en mai visibles. Lo tèrme « rescalfament global » foguèt alara gradualament remplaçat per « cambiament climatic ». Fàcia a aquelas menaças, la comunautat internacionala decidèt de signar un novèl acòrdi per limitar lo rescalfament a +1,5 °C (+ 2 °C maximom) per raport a las temperaturas enregistradas abans lo començament de la Revolucion Industriala. Aquel lindal correspònd al nivèl que permetriá de restaurar las condicions climaticas preindustrialas. Al delà, de cambiaments permanents apareisseràn.

Aquel acòrdi foguèt signat lo 22 d'abril de 2016 e entrèt en vigor tre lo 4 de novembre de 2016. Remplacèt lo Protocòl de Quiòto coma tractat internacional fondamental sus la question del rescalfament climatic. Pasmens, l'abséncia d'un encastre legalament constrenhent mostrèt rapidament sos limits. Aital, en 2024, la possibilitat de demorar en dejós del lindal de + 1,5 °C es venguda fòrça ipotetica car necessita l'adopcion de politicas drasticas d'abandon dels combustibles fossils per totes los païses^[13].

Donadas scientificas

Los scientifics sabon qu'en apondre de dioxid de carbòni (CO₂) o metan (CH₄) dins l'atmosfèra, caeteris paribus, sens cap d'autre cambiament, la temperatura de la planeta aumentarà. D'efièch, los gases d'efièch de sèrra que son dins l'atmosfèra dempuèi de milions d'ans, crèan un efièch de sèrra natural sens que la temperatura de la Tèrra seriá pus bassa de 30 °C, inabitabla. Doncas, i a pas cap de debat subre lo fach que d'ajustar CO₂ e CH₄ causa una pujada de las temperatures mejanas ceteris paribus, si que non subre l'efièch net qu'aurà l'aumentacion d'aquestes gases o l'interaccion dels gases amb los autres, e si las modificacions dins la biosfèra, la vapor d'aiga o las nívols compensaràn l'efièch d'escalfament. Los resultats climatologics son tanben una question que fa controvèrsia; se sap pas amb precision se l'aumentacion de la temperatura produiriá mai o mens de precipitacions (l'aumentacion de vapor d'aiga dins l'atmosfèra aumentariá pas l'umiditat mas demeniriá las precipitacions). De tot biais, un escalfament global de la planeta a tèrme cort, quitament que siaga de qualques grases, podriá aver d'efièches fòrça importants: desgèl de las calòtas glaciàrias polaras e aigats de zonas costièras, desertificacion, cambiaments climatics, etc.

De 1860 a 1900 la temperatura globala (mar e tèrra) aumentèt de 0,75 °C. Las temperaturas de la bassa atmosfèra an aumentat entre 0,12 e 0,22 °C cada decenni dempuei 1979. Se pensa que pendent 1000 o 2000 ans abans 1850 las temperaturas foguèron establas amb de fluctuacions localas o regionalas, coma lo periòde d'escalfament medieval o la Pichona Edat de Glaç. Las donadas subre la temperatura globala començan en 1860. D'autres estudis recomandan d'espandir lo modèl 1000 ans abans. Las mesuras per satellits disponiblas de la troposfèra comencan en 1979.

Pendent lo sègle passat, la temperatura globala (tèrra e mar) a aumentat de 0,6 ± 0,2 °C . Los efièches d'aquel escalfament global son mesurables. Lo dioxid de carbòni atmosferic a tanben aumentat de 280 parts per milion (ppm) en volum en 1880 e a l'entorn de 315 ppm en 1958 e 367 ppm en 2000, una pujada de 31% en 200 ans. Las autras emissions de gases d'efièch de sèrra an tanben aumentat. Las emissions que s'espèran dins lo futur contunharàn de pujar per encausa de l'utilizacion de combustibles fossils, e mai qu'aquò dependrà dels desvolopaments economics, sociologics, tecnologics e naturals.

Evolucion de las temperaturas

Escarts de temperatura declinats per país 1900 - 2016 (en comparason amb la temperatura mejana 1951-1980). Animacion creada dempuèi las donadas GISTEMP.

Escarts de temperatura entre 1888 e 2017 respècte a la temperatura mejana del periòde 1951-1980. En blau, las temperaturas pus fredas, en roge, pus caudas que la mejana del periòde referéncia

Las mesuras terrèstras de temperatura realizadas durant lo sègle XX mòstran un elevament de la temperatura sus la majoritat de la superfícia terrèstra. L'elevacion d'aquela temperatura es constatada en mesurant en divèrs punts del glòbe l'escart entre la temperatura actuala e una temperatura presa coma referéncia (lo mai sovent la temperatura mejana sus un periòde donat al punt considerat, puèi en calculant la mejana ponderadaa d'aquestes escarts^[14]. Òm observa que la mejan d'aqueles escarts a tendància a aumentar durant los darriès decennis. Dins la seguida de l'article, aquesta observacion serà indicada per la perifrasa «aumentacion de la temperatura mejana».

Lo rescalfament observat se seriá debanat en doas fasas, la primièra de 1910 a 1945, la segonda de 1976 a uèi^[15]. Aquelas doas fasas son separadas per un periòde de leugièr refrescament. Aquel rescalfament planetari sembla en mai correlat amb una fòrta aumentacion dins l'atmosfèri de la concentracion de mai d'un gases d'efièch de sèrra, coma lo dioxid de carbòni, lo metan e lo protoxid d'azòt^[16].

Las detz annadas mai caudas entre 1880 e 2017
Mesuras de las estacions meteorologicas pel sòl e a la superfícia dels oceans
(Escarts respècte a la mejana 1951–1980)

	Annadas	estacions sòl + oceans[17] Escarts/mejana	estacions pel sòl solas[18] Escarts/mejana
1	2016	0,99 °C	1,25 °C
2	2017	0,9 °C	1,13 °C
3	2015	0,87 °C	0,98 °C
4	2014	0,73 °C	0,88 °C
5	2010	0,7 °C	0,91 °C
6	2005	0,67 °C	0,87 °C
7	2007	0,64 °C	0,85 °C
8	2013	0,64 °C	0,81 °C
9	2009	0,63 °C	0,79 °C
10	1998	0,62 °C	0,83 °C

Segon l'evaluacion de 2013 del Grop Intergovernamental sul Cambiament Climatic, l'elevacion de la temperatura mejana a la superfícia del glòbe entre 1901 e 2012 es estimada a 0,9 °C^[19] (amb una probabilitat de 90 % per que lo rescafament siá comprés entre 0,69 °C e 1,08 °C). En mai, lo primièr decenni del sègle XXI foguèt lo decenni pus caud dempuèi la mesa en plaça dels sistèmas modèrnes de relevats de temperatura^[15] e cadun dels tres darrièrs decennis (de 1980 a 2010) foguèron successivament pus caud a la superfícia de la Tèrra que totes los decennis precedents dempuèi 1850^[20].

Lo rescalfament s'es globalament perseguit sens interupcion de 1980 a 2010, sus trente ans, interval de temps generalament considerat pels meteorològs coma sufisent a títol de tendància sul cort tèrme^[21].

Segon lo Goddard Institute for Space Studies (GISS) de la NASA, 2015 foguèt l'annada pus cauda dempuèi lo començament de las estatistics (1880) fins en 2016, d'après las analisas convergentas dels scientifices de la NASA e de la National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA), amb una certitud estatistica a 94 % ; passèt de 0,13 °C lo precedent recòrd establit en 2014 ; 15 de las 16 annadas pus caudas enregistradas son posterioras a 2000, l'excepcion essent 1998. Dempuèi 1880, la temperatura mejana terrèstra s'es rescaufada de 1,0 °C. Lo fenomèn El Niño contribuguèt aaquel rescalfament sus la majora partida de l'annada 2015^[22].

L’Organizacion meteorologica mondiala estimèt que 2017 teniá mens de recòrds que 2016, mas sería probablament entre las tres annadas pus caudas jamai enregistradas fins ara (mai que mai dins lo nòrd de la zona circumpolara artica e en Russia), e seriá saique la del recòrd de calor per una annada sens efièch El Niño^[23]. Pel primièr còp – e dins tres estudis diferents – de climatològs rapòrtan que la subrevenguda de mantun dels eveniments meteorologics recents auriá estada simplament impossibla sens l'influéncia de las emissions antropicas^{[24],[25],[26],[27]}.

Lo quatren rapòrt del Grop Intergovernamental sul Cambiament Climatic estima coma fòrça probable lo fait que las temperaturas mejanas dins l'emisfèri nòrd sián estadas pus enauçadas pendent la segonda mitat del sègle XX que durant qual que siá autre periòde de cinquanta ans durant los cinc darrièrs sègles, e probable lo fait sián estadas pus enauçadas dempuèi 1300 ans al mens.

Segon un rapòrt publicat lo 15 de genièr de 2020 per la NASA e l'Agéncia americana d'observacion oceanica e atmosferica (NOAA), l'annada 2019 foguèt la segonda pus cauda dempuèi la debuta de las analisas meteorologicas en 1880, après l'annada 2016 marcada per un fenomèn El Niño fòrça intens^[28]. La temperatua mondiala annadièra en 2019 a subrepassat de 1,1 °C la mejana enregistrada a l'éepòca preindustriala, e la trajectòria actuala mena cap a una aumentacion de la temperatura de 3 a 5 degrés Celsius d'aquí 2100^[29].

Las causas del rescalfament actual

Lo sistèma climatic terrèstre coneis naturalament de cicles que pòdon durar d'annadas, de decennis o de sègles. D'autres cambiaments son causats per de desequilibris energetics extèrnes al sistèma coma de cambiaments dins la composicion de l'atmosfèra, la luminositat solara, las erupcions volcanicas o l'orbita de la Tèrra a l'entorn del Solelh. La part umana del rescalfament actual es determinada en eliminant la variabilitat climatica intèrna coneguda e las forçatges extèrnes naturals.

Las activitats solara e volcanica

Las activitats solaras e volcanicas son sovent presentadas coma de causas possiblas del rescalfament observat dempuèi lo començament de l'èra industriala. En efièch, lo Solelh essent la principala font d'energia de l'atmosfèra, tot cambiament de la lutz solara entranta tòca dirèctament lo sistèma climatic. Aquela teoria es aisida de verificar perque l'irradiacion solara es mesurada dirèctament pels satellits. De mesuras indirèctas son tanben disponiblas dempuèi lo començament del sègle XVI. Pasmens, las donadas mòstran que la quantitat d'energia solara recebuda per la Tèrra es globalament constanta. De mai, los modèls climatologics son pas capables d'explicar lo rescalfament en cors dels jaces inferiors de l'atmosfèra e lo refregiment dels jaces superiors. L'activitat solara es donc pas considerada coma una causa del cambiament climatic^[30].

Las erupcions volcanicas explosivas son lo mai grand forçatge natural de l'edat industriala. Las erupcions pus poderosas pòdon emetre de quantitats de dioxid de sofre sufisentas per blocar una partida de la lutz solara pendent d'annadas. Per exemple, foguèt lo cas de l'erupcion de Pinatubo en 1991. Pasmens, aquelas erupcions son fòrça raras e, en temps normal, las emissions volcanicas representan sonque 1 % de las emissions antropogènas de dioxid de carbòni. L'activitat volcanica es donc egalament pas una causa del cambiament climatic.

Causas antropicas

L'existéncia del rescalfament e lo fait que siá provocat per l'activitat umana fan largament consensus al sen de la comunautat scientifica^[31] e encara mai dels climatològs^[32],[33]. Aquesta posicion foguèt resumida dins las investigacions de la Comission Intergovernamentala sul Cambiament Climatic (IPCC). Dins lo seu Tresen Rapòrt de Valoracion, la IPCC conclusiguèt que «la màger part de l'escalfament observat pendent los 50 darrièrs ans se pòt atribuir a las activitats umanas». Aquesta posicion recebèt lo sosten d'un grop internacional d'acadèmias de las sciéncias dels païses del G8, Brasil, China e Índia .

Lo Grop Intergovernamental sul Cambiament Climatica donèt divèrs escenaris possibles de las emissions de dioxid de carbòni, entre 540 e 970 ppm per 2100. Los modèls climatics, afectats per las estimacions de l'aumentacion del dioxid de carbòni, e en mendre mesura, per la diminucion dels aerosòls de sulfat, predison una pujada de las temperaturas, entre 1,4 e 5,8 °C entre 1990 e 2100. La màger part de l'incertitud dels modèls es causada per l'ignorància de las emissions futuras de dioxid de carbòni, e tanben l'incertitud subre la precision dels modèls climatics. Las recèrcas sul clima predison que si los nivèls dels gases d'èfiech de sèrra e l'activitat solara demòran constants, i aurà de tot biais una aumentacion de 0,5 °C (e qualques modèls predison 1 °C), pendent los 100 ans que venon.

L'utilizacion de carbon coma combustible, las emissions de las automobilas e de las fabricas e d'autras activitats umanas produison 22 miliards de tonas de dioxid de carbòni e d'autres gases d'efièch de sèrra cada an. L'agricultura, lo gas natural, e d'autras fonts contribuisson amb 250 milions de tonas de metan cada an. La mitat de las emissions umanas son encara dins l'atmosfèra. Las concentracions atmosfericas de CO₂ e CH₄ an aumentat de 31% e 149% respectivament dempuei los nivèls preïndustrials de 1750. Aquesta aumentacion es fòrça mai importanta que cap d'autra pendent lo periòde dels darrièrs 650 000 ans, segon las donadas disponiblas de l'extraccion dels jaces de glaç. L'observacion geologica fa pensar que las valors de dioxid de carbòni actualas an existit fa 40 milions d'ans. Los tres quarts de las emissions atropicas de dioxid de carbòni dins l'atmosfèra pendent los 20 darrièrs ans foguèron causadas per la cremacion de combustible fossil. La rèsta proven dels cambiaments de biais de viure, principalament per encausa del desboscament.

Cal senhalar que las emissions antropicas d'autres contaminants, principalament dels aerosòls de sulfat, pòdon aver un efièch contrari de refrejament .

Lo protocòl de Kyoto

La presentacion de la teoria de las causas antropicas foguèt plan acceptada e las incitacions economicas (especialament de Russia) foguèron sufisentas per persuadir los govèrns de 150 nacions de ratificar lo Protocòl de Kyoto, mas i a encara de discussions subre la quantitat de gases que causan l'escalfament de la planeta. De questions demòran pausadas subre los còsts necessaris per redusir l'escalfament global. Çaquelà, la posicion adoptada pendent las negociacions foguèt l'acceptacion de la causa antropica de l'escalfament global, e la necessitat de prendre de mesuras per contarotlar las emissions de carbòni pel mejan de l'atribucion de permeses d'emission qu'auràn una valor mercanda. Divèrses païses an acceptat de signar lo Protocòl de Kyoto. Pasmens la signatura d'aqueste acòrd foguèt fòrça lenta pr'amor que los païses en via de desvolopament la considèran coma una restriccion sevèra a lor desvolopament economic e industrial. Eles considèran qu'arribaràn pas al nivèl de desvolopament d'Euròpa e dels Estats Units amb las restriccions prepausadas e qu'aquestas regions desvolopadas an obtengut lor gra de desvolopament per un long processus de creissement industrial dempuèi lo sègle XIX acompanhat de fòrça pollucion, un processus que considèran inevitable. L'acòrd, pasmens, a inclús de clausetas especialas per diferenciar lo gra de desvolopament dels païses, sens pausar cap de restriccion immediata als païses paures (China e Índia per exemple, son dos dels principals païses contaminants de la planeta, mas mercé a lor classificacion coma païses paures, foguèron exclús de las restriccions que se son impausat Euròpa e Japon; aquò es una de las rasons que faguèt que los Estats Units an pas ratificat l'acòrd).

Veire tanben

• Acòrdi de París sul clima.
• Atmosfèra terrèstra
• Combustible fossil
• Dioxid de carbòni
• Efièch de sèrra
• Equacion de Kaya
• Metan.
• Protocòl de Quiòto
• Revolucion Industriala

Referéncias

1. «Scientific Consensus: Earth's Climate is Warming». Climate Change: Vital Signs of the Planet. NASA JPL, 29 de març de 2020.
2. (en) David Archer e Raymond Pierrehumbert, The Warming Papers: The Scientific Foundation for the Climate Change Forecast, John Wiley & Sons, 2013, pp. 10-14.
3. (en) David Archer e Raymond Pierrehumbert, The Warming Papers: The Scientific Foundation for the Climate Change Forecast, John Wiley & Sons, 2013, pp. 39-42.
4. En 1856, l'Estatsunidenca Eunice Newton Foote aviá estudiat de cilindres de veire emplenats de gases diferents caufats per la lutz del Solelh, mas son aparelh poguèt destriar l'efièch de sèrra infraroge. Pasmens, trobèt que l'aire umid calfa mai que l'aire sec e que lo dioxid de carbòni (CO₂) èra lo gas mai caud a la fin de l'experiéncia. Concluguèt doncas de nivèls nauts d'aquel gas avián benlèu aumentat las temperaturas dins lo passat. Pasmens, coma èra una femna, poguèt pas presentar sos resultats ela meteissa e sas descobèrtas passèron largament inapercebudas.
5. (en) Andrei G. Lapenis, « Arrhenius and the Intergovernmental Panel on Climate Change », Eos, vol. 79, n° 23, 1998.
6. (en) Spencer Weart, « The Carbon Dioxide Greenhouse Effect », The Discovery of Global Warming, American Institute of Physics, genièr de 2020.
7. (en) James Rodger Fleming, The Callendar Effect: the life and work of Guy Stewart Callendar (1898–1964), Boston, American Meteorological Society, 2007.
8. (en) G. S. Callendar, « The artificial production of carbon dioxide and its influence on temperature », Quarterly Journal of the Royal Meteorological Society, vol. 64, n° 275, 1938, pp. 223-240.
9. Cal notar qu'a aquela epòca, un retorn dels glacièrs, previst per la teoria dels cicles climatics de Milutin Milanković, èra redobtat.
10. (en) Spencer Weart, « The Public and Climate Change: Suspicions of a Human-Caused Greenhouse (1956–1969) », The Discovery of Global Warming, American Institute of Physics, genièr de 2020.
11. (en) Spencer Weart, « The Public and Climate Change: The Summer of 1988 », The Discovery of Global Warming, American Institute of Physics, genièr de 2020.
12. (en) Spencer Weart, « Rise of interdisciplinary research on climate », Proceedings of the National Academy of Sciences, vol. 110, 2013, p. 3567.
13. (en) Kilian Raiser, Ulrike Kornek, Christian Flachsland e William F Lamb, « Is the Paris Agreement effective? A systematic map of the evidence », Environmental Research Letters, vol. 15, n° 8, 19 d'agost de 2020, p. 083006.
14. (en)Global surface temperature sul site del MetOffice
15. ., revue « La Météorologie » n^o , février 2015.
16. ..
17. ..
18. ..
19. Réchauffement climatique : les données alarmantes que publient les chercheurs, Les Échos, 2013
20. Le changement climatique observé, education.meteofrance.fr.
21. (en) Hansen, J., R. Ruedy, Mki. Sato, and K. Lo, 2010: « Global surface temperature change ». Rev. Geophys., 48, RG4004, doi:10.1029/2010RG000345.
22. (en) NASA, NOAA Analyses Reveal Record-Shattering Global Warm Temperatures in 2015, site giss.nasa.gov, Modèl:Date-.
23. (en) 2017 Remains on track to be among 3 hottest years on record, Organisation météorologique mondiale (2017), 19 décembre
24. (en) Knutson T.R. et al. (2018) Bull. Am. Meteorol. Soc. 99, S11–S15; 2018 CMIP5 Model-Based Assessment of anthropogenic influence on record global warmth during 2016|PDF|5 pages PDF
25. Explaining Extreme Events from a Climate Perspective ; This BAMS special report presents assessments of how human-caused climate change may have affected the strength and likelihood of individual extreme events : téléchargement en haute resolution : ici PDF
26. (en) Imada Y et al. (2018), Climate change increased the likelihood ot the 2016 eat extremes in Asia| Bull. Am. Meteorol. Soc. 99, S97–S101; 2018 |URL:http://www.ametsoc.net/eee/2016/ch19.pdf] PDF
27. (en) Brubaker M & al. (2018) The high latitude marine heat wave of 2016 and its impacts on Alaska, BAMs/American Meteorological Society, janvier 2018, Modèl:DOI PDF .
28. (en) NASA, NOAA Analyses Reveal 2019 Second Warmest Year on Record, NASA, 15 janvier 2020.
29. Réchauffement climatique : « beaucoup de phénomènes extrêmes » à redouter en 2020, Les Échos, 15 janvier 2020.
30. (en) USGCRP, Global Climate Change Impacts in the United States, Cambridge University Press, 2009.
31. James Lawrence Powell, « The Consensus on Anthropogenic Global Warming Matters », Bulletin of Science, Technology & Society, vol. 36, n^o 3,‎ març 2017
32. (en) Survey: Scientists Agree Human-Induced Global Warming is Real, UIC News Release, Modèl:Date-, consultat lo Modèl:Date-.
33. (en) IPCC : Organization, Intergovernmental Panel on Climate Change, 21/1/2009.