compilacion de tèxts sacrats del crestianisme e del judaïsme From Wikipedia, the free encyclopedia
La Bíblia es un ensems de tèxtes considerats coma sacrats pels josieus e los crestians. Los diferents grops religioses pòdon inclure diferents libres dins lors canons, dins un òrdre diferent. Los quite tèxtes dels libres son pas sempre identics d'un grop religiós a l'autre.
La Bíblia recampa un ensems d’escriches plan variats (recits de las originas, tèxtes legislatius, istorics, sapiencials, profetics, poetics, agiografias, epistòlas) que la redaccion s’escalona entre los sègle VIII a II AbC per l'Ancian Testament, e la segonda mitat del sègle I al començament del II ApC pel Nòu Testament.
La Bíblia ebraïca se dich en ebrieu « TaNaKh », acronim format a partir dels títols de sas tres partidas constitutivas: la Torah (la Lei), los Neviïm (los profètas) e los Ketovim (los autres racontes). Els traducha en grèc ancian a Alexandria. Aquesta version — la Septuaginta — es utilizada a partir del sègle V per Jeròni d’Estridon per completar sa traduccion latina de la Bíbla — la Vulgata — a partir de l'ebriue puèi, al sègle IX, pels « apòstols dels Eslaus » Ciril e Metòd per traduire la Bíblia en eslavon.
La Bíblia crestiana, que conéis diferents canons segon las epòcas e las confessions, es constituida de doas partiadas: l'Ancian Testament, qu’utiliza lo Tanakh atal o aumentat d'unes libres[N 1] e lo Nòu Testament comun a fòrça Glèisas crestianas e amassant los escrichs relatius a Jèsus Crist e sos discípols. S’agís dels quatre Evangèlis canonics, dels Actes dels Apòstol, de las Epistòlas e de l'Apocalipsi.
Lo mot « bíblia » ven del grèc ancian biblos o biblion[1] correspondent a l'ebrieu sépher [2] — « libre » — que donèt τὰ βιϐλία, un substantiu plurial que significa « los libres », soslinhant son caractèr multiple, qu’es tractat pels autors medievals en latin coma un feminin singular, biblia, amb per plural bibliae[2].
Lo mot « Testament », traduch del latin testamentum, correspond al mot grèc διαθήκη, diathêkê, que significa « convencion » o « disposicion escricha »[3] avant de prene un sens literari especific al sens de « testament filosofic », un sens que ten dins la Septuaginta per traduire lo tèrme ebrieu berith, « aliança », que correspond pulslèu al grèc sunthêkê[4]. Lo desplaçament semantic del tèrme cap a « testament » literari se realiza pels autors crestians a partir del sègle III[5], traduch alara pel tèrme juridic latin testamentum qu’es enseguida utilizat per las autras lengas[6].
Lo corpus biblic amassa de libres d'originas difentas, d'ont lo plural original del mot « Bíblia ». Al començament de sa formacion, existís diferentas colleccions canonicas en concurréncia de la Bíblia, caduna essent defenduda per una comunautat religiosa diferenta. Lo mot canon (en grèc ancian, κανών significa règla) es utilizat a partir del sègle IV per designar la lista dels libres reconeguts per una comunautat (o Glèisa)[7].
Los « canons » primitius mai importants son de segur aquestes de la Bíblia ebraïca (canon massoretic) qu’es reconegut reconnu pel judaïsme rabinic, e aqueste de la Bíblia grèga (Septuaginta) qu’es, el, reconegut per fòrça Glèisas d'Orient e d'Occident. La Bíblia ebraïca, nomenada Tanakh, se compausa de tres partida: la Loi (Torah), los Profètas (Neviim) e los Escrits (Ketuvim). La Bíblia grèga se compausa, ela, de quatre partidas: lo Pentateuc, los Libres istorics, los Agiografs e los Profètas. A partir de la mitat del sègle II, los crestians nomenèron aquesta darrièra lista de libres l'Ancian Testament per la destriar de la lor colleccion: lo Nòu Testament. La Septuaginta diferís de la Bíblia ebraïca per la lenga utilizada, e tanben pel fach qu'incorpòra de libres suplementaris, dichs « deuterocanonics », e que lo tèxte dels libres « canonics » divergís a vegfada. Mai, l'òrdre e l'importança dels libres son pas los mèsmes dins los dos canons[8].
Las tres diferentas partidas de la Bíblia ebraïca son canonizadas e lor tèxte es pro establizat en diferentas estapas: primièr la Torah (sègle V AbC), puèi los Neviim (sègle IV AbC), e enfin los Ketuvim (sègle I AbC). Lo tèxte « protomassoretic » (davancièr del tèxte massoretic) es definitivament estabilizat a la fin del sègle I[9]. Los tèxtes del Nòu Testament, eles, son redigits entre la mitat del sègle I e lo començament del II, mas lor canonizacion se debanèt dels sègle III al IV ApC[10].
La Bíblia ebraïca es escricha en ebrieu[N 2] amb unes passatges en aramèu. Lo canon massoretic, es a dire aqueste de la Bíblia ebraïca, se compausa de partidas seguentas[11] (entre parentèsis, lo nom chrestian dins l'Ancian Testament segon lo regropament adoptat per la TOB[12]):
Lo Pentateuc (o lo recuèlh dels cinc libres de la Torah) foguèt traduch en grèc a Alexandria al sègle III AbC. Segon una legenda contada per la Letra d'Aristèu[13] e amplificada dempuèi, la traduccion en grèc de la Torah, dicha « des Septuaginta » o « alexandrina », seriá l'òbra de setanta sabents josieus, sièis per tribú, que, a la demanda de las autoritats grègas d'Egipte (e isolat pendent setanta jorns, segon unas versions), arribèron a un tèxte comun.
Aquesta traduccion deviá èsser recebuda coma avent tant de valor que l'òbra originala, malgrat unas criticas. Aquesta version fuguèt conservada a la bibliotèca d'Alexàndria amb las « Leis »: es pas un subjècte alara de religion, mas del còdi costumièr del pòple josieu. Que que siá lo nom de « Septuaginta » demorèt aqueste de la traduccion començada al sègle III AbC, e a tota la Bíblia grèga per extrapolacion. Los autres libres de la Bíblia ebraïca foguèron traduchs en grèc los sègles seguents. Unes libres o passatges foguèron directament escrich en grèc.
Aqueste corpus, plan espandit dins la diaspora josièva ellenofòna del sègle I, serà adoptat atal pels apòstols e pels primièrs crestians[N 3], e constituís l'Ancian Testament de l'epòca.
Pendent l’instauracion del judaïsme rabinic, per se destriar del cristianisme naissent, lo tèxte grèc es abandonat dins lo mond josieu al benefici del tèxte ebrieu, per de rasons a l’encòp linguisticas e religiosas[N 4]. Après aver esta la version mai espandida dins lo mond josieu ellenistic, la Septuaginta ven l'Ancian Testament dels crestiens. Alara, lo judaïsme la remanda a partit del sègle I AbC[N 5]. Dins lo mond crestian d'occident la Septuaginta contunha d'èsser la referéncia e coneis diferentas traduccions en latin. Serà remplaçada per la Vulgatatardièrament, al sègle VIII[14]. Dins la Glèisa d'Orient que la lenga sacerdotala es lo grèc, la Septuaginta demorèt lo tèxte de referéncia per las traduccions.
Lo canon de la Septuaginta, tal coma acceptat pels crestians, se compausa de quatre partidas[11]:
Los libres presents dins lo canon de la Septuaginta e absents del canon Massoretic son nomenats deuterocanonics, e son marcats aquí per *. Los libres que lo tèxte foguèt completat per d’aponds grècs significatius al respècte del tèxte massoretic son marcats aquí per #.
Los Libres deuterocanonics son de tèxtes escrichs avant l'èra crestiana que foguèron incorporats dins lo canon de la Septuaginta. Totas las confessions crestianas dichas « tradicionalas », es a dire existent avant la Refòrma — coma los catolics, los ortodòxes, los còptes, los caldèus e los maronitas — los considerèron sempre coma fasent partit de la Bíblia. Pasmens, foguèron pas acceptats dins le canon per Luther, que d’esperse se fonda sul tèxte massoretic de la Bíblia ebraïca. Luther jutja pasmens aquestes libres utils.
Aquestes libres de l'Ancian Testament redigits en grèc[N 6] son nomenats « apocrifs » (del grèc ἀπόκρυφος, amagat) pels protestants e los paires de la Glèisa coma Agustin o Jeròni. Los catolics los nomenan « deuterocanonics », es a dire « libres segondaris » dins lo canon (del grèc δεύτερος, segond), çò qu’es definitivament confirmat al concili de Trent en 1546.
Unes d’aquestes libres de la Septuaginta foguèron pas admeses coma deuterocanonics. Son reconeguts per pas deguna Glèisa e son nomenats « apocrif » o « pseudepigrafs » (escrichs sota una falsa signatura). Forman amb d'autres de la mèsma epòca çò que se nomena uèi los « escrichs intertestamentaris ». S'agís per exemple del libre del Pastor d'Ermas, present dins lo Nòu Testament, puèi levat del canon biblic al sègle III. L'Epistòla de Barnabèu foguèt tanben presenta un temps dins lo Nòu Testament, avant d'èsser levada per decision conciliària.
Lo Nòu Testament se destria en diferents grops de libres[15] :
Aquestes libres son mai sovent presentats segon l'òrdre del canon occidental:
A l'origina, la Bíblia crestiana es disponibla en grèc, la Septuagina e lo Nòu Testament essent ambedos redigits dins aquesta lenga. Los crestians del mond latin pasmens lèu utilizèt de traduccions latinas d’aquestes libres. Aquestas traduccions son nomenadas Vetus Latina[18].
Al sègle IV, aquestas traduccions son consideradas coma imperfièchas per Jeròni d’Estridon qu’entrepren de ne far una novèla traduccion en latin comanditada segon sos dire[19] per l'evèsque de Roma Damasi que Jeròni, qu’aviá estat ordonat per un evèsque esquismatic[20], foguèt un collaborator occasional[21]: comença la traduccion del Nòu Testament en 382, tres ans avant aquesta de l'Ancian Testament[18] per prepausar un tèxte conegut dempuèi jol nom de « Vulgata » qu'acaba en 405[18].
Per çò far, causís d’en primièr de se basar suls Exaplas d'Origenes, puèi comença una novèla traduccion a partir del tèxte ebriuu, lo sol inspirat segon el[18]. Pels Evangèlis, la Vulgata utiliza los manuscrits grècs. La traduccion latina dels tèxtes que constituisson la fin del Nòu Testament, amb las epistòlas paulinianas o al mens lor correccion, son attribuidas subretot a un discípol de Jeròni prenomat Rufin, mai sovent identificat a Rufin lo Sirian[22].
La traduccion de Jeròni, que las practicas asceticas e vejaires teologics tòcan fòra dels corrents alara dominants de la Granda Glèisa[23], es largament remandada per sos contemporanèus, religioses coma laïcs, que van fins a questionar l'ortodoxia de son autor[23]. Atal, l'usatge de la Vulgata se generaliza pas avant lo sègle IX alara que l'usatge e las copias de la Vetus Latina demoran espandida dentre los monges e clergues erudits fins al sègle XIIIe siècle[23]. Quitament se Jeròni foguèt una personalitat marginala del cristianisme de son epòca, son òbra coneguèt una larga difusion e la Vulgata, largament difusada dins lo cristianisme occidental, es canonizada coma una version « autentica » de la Bíblia per l'Glèisa catolica pendent lo Concili de Trent, en reaccion a las criticas filologicas e exegeticas dels umanistas dempuèi Lorenzo Valla.
Los Samaritans (en ebrieu modèrne: Shomronim - שומרונים, es a dire « de Shomron », la Samària ; o « Israelitas-Samaritans »[N 7]) son un pòble pauc nombroses se definissent coma descendent dels ancians Israelitas, e vivent en Israèl e en Cisjordania. Se nomena a vegada lor religion lo « samaritanisme ». Al contrari, los Josieus ortòdoxes los considèran coma de descendents de populacions estrangièras (de colons assirians de l'Antiquitat) avent adoptat una version illegitima de la religion ebraïca.
Lor religion repausa sus una version particulara del Pentateuc, la Bíblia samaritana. Adòptan pas los autres libres de la Bíblia ebraïca, e son donc d’« observants » de la sola Torah.
Lor Pentateuc es fòrça pròche d’aqueste dels Josieus, mas s’escriu en ebrieu samaritan amb l'alfabet samaritan, una varianta de l'ancian alfabet paleoebraïc abandonat pels Josieus. Se destria de la Torah ebraïca per de diferéncias de fons. Las mai importantas pòrtan sus l’estatut del mont Garizim coma principal luòc sant a plaça de Jerusalèm. Los Dètz Comandaments de la Torah samaritana intègran atal en desen comandament lo respècte del mont Garizim coma centre del culte[24]. Las doas versions dels dètz comandaments existents dins lo Tanakh josieu (aquesta del Libre de l'Exòde e aquesta del Deuteronòmi) foguèron tanben uniformizadas[24]. Per conservar lo nombre dels comandaments (dètz), lo 1èr comandament josieu (« Soi l'Eternal (YHWH), ton Dieu, que te faguèri sortir del país d'Egipte, de l’ostal de servitud ») es considerat coma una simpla presentacion, lo primièr comandament samaritan essent donc lo segond comandament josieu: « Auràs pas d'autres dieus devant ma fàcia ». Pels Samaritans, « los savis joieus faguèron de la presentacion un comandament per manténer lo nombre d’aquestes a dètz (lo nombre de comandaments es mencionat dins l'Exòde, 34.28), après que corrigiguèron lor version ne levant lo desen »[25] relatiu al mont Garizim.
En mai d’aquestas diferéncias fondamentalas, existís de pro nombrosas variantas sus de detalhs de redaccion entre la Torah samaritana e la Torah josieva. Excepcion facha de las divergéncia portant sul mont Garizim, aquestas diferéncias fan lo Pentateuc samaritan mai pròche de la version de las Septuagenta que del tèxte massoretic.
La Bíblia es una compilacion de diferent tèxtes redigits a diferentas epòcas de l'istòria per diferents autors, compilators e redactors. La forma finala d'un libre es nomenat en teologia forma canonica.
Sovent citada, l'ipotèsi documentària defend l'idèa que la Bíblia ebraïca es lo resultat de tres o quatre fonts independantas. Segon las annadas 1960, se considerèt aquestas fonts coma avent estat redigidas entre los sègles X e VI AbC e amassadas enseguda. Aqueste ipotèsi es uèi mai dominanta[26],[27]. La recerca actuala es en favor d'una datacion puslèu « bassa » de la redaccion de la Bíblia. S’identifica en general doas fasas importantas d'escritura, entrecopadas de fasas mens prolificas. Aquestas fasas s'articulan a l’entorn de l'exili a Babilònia. La primièra comença just après l'alfabetizacion de Juda, Es a dire entre la fin del sègle VIII AbC e lo començament del sègle VI AbC. La segonda, que seguís a une situacion dificila per la Palestina, se situa pendent lo periòde ellenistic, es a dire vèrs lo sègle IIIe AbC.[28].
L'ipotèsi d'una edicion del Pentateuc a l'epòca del restabliment del judaïsme en Judèa sota la dominacion pèrsa (538 Ab. EC - 332 ab. EC) es largament espandida dins l'exegèsi germanofòn, en coeréncia amb la documentacion de l'actitud de l'Empèri pèrsa (practica pèrsa dicha de l'« autorizacion imperiala », qu’incitava los pòbles someses a amassar lors tradicions legalas dins un sol document que formava alara la font del drech per la dicha la província). Aquò explicariá perque l'Ancian Testament sembla èsser una mena de « document de compromes », ont se tropan ensems los grands corrents teologics del judaïsme postexilic[27].
La teoria dominanta uèi sus la composicion dels Evangèlis es aquesta dicha « de doas fonts » : Matèu e Luc aurián estat escrichs a partir de Marc e d'una font de paraulas (logia) de Jèsus (dicha « Q », de l'alemand Quelle, font); Joan vendria d'una tradicion independenta, qu’auriá tanben produch las epistòlas e l'Apocalipsi plaçadas sota lo mèsme patronatge. Los Actes dels Apòstols son incontestablament la seguida de Luc. Las epistòlas reconegudas per totes coma essent de Pau son als Romains, als Corintians, als Galats, e la primièra als Tessalonicians (benlèu l’escrich mai ancian del Nòu Testament). Lo periòde de redaccion es donc pro brèu: tres generacions maxim, pel mai tard al començament del sègle II.
Al subjècte dels primièrs libres de la Bíblia, de Genèsi a Jutges, las escavacions dels luòc que son citats dins la Bíblias afortisson pas los fachs descrichs[29]. Par exemple, l'exòde, lo sejorn al desèrt pendent quaranta ans e la conquista del país de Canaan son pas afortits que siá per l'arqueologia o paer l'istòria.
Mai lo tèxte s’apròcha del periòde de l’exili (sègle VI AbC.), e mai lo tèxte biblic s’acòrda amb l’istòria plan afortida de la region Levantina. Atal, la Bíblia fa referéncia a la destruccion del reialme d’Israèl en -722[30], a la mòrt del rei Josias en -609[31], a la destruccion del primièr temple de Jerusalèm en -587, puèi a sa reconstruccion vèrs -515.
Las descobèrtas scientificas en geologia del sègle XVIII sus l'edat de la Tèrra, puèi en biologia als sègles XVIII e XIX sul transformisme e la teoria de l'evolucion faguèron contradiccion amb l'interpretacion literala del libre de la Genèsi qu’èra la règla a l’epòca[32].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
