Un amàs estellar es una concentracion d'estèlas dins un espaci reduch. Es mantengut en plaça per l'existéncia de liames gravitacionaus mutuaus entre lei diferenteis estèlas que lo constituïsson. N'existís divèrsei tipes que son definits segon lor aspècte e lor forma, lor compacitat. Lei pus frequents son leis amàs dubèrts, leis amàs globulars e leis associacions d'estèlas.
Istòria
Quauqueis amàs estellars fòrça visibles dins lo cèu nuechenc, coma la Polsinièra dins l'emisfèri nòrd, son coneguts dempuei l'Antiquitat. Leis escrichs de Ptolemèu (vèrs 100-168) mòstran tanben la conoissença d'estèlas « foscas » que son en realitat d'amàs, coma Praesepe dins la constellacion dau Cancèr. Pasmens, foguèt necessari d'esperar lo desvolopament dau telescòpi per permetre la descubèrta d'un nombre pus important d'amàs[1].
Lei progrès en matèria d'observacion permetèron plusors descubèrtas dins lo corrent dei sègles XVII e XVIII[2]. En particular, en 1665, l'astronòm alemand Johann Abraham Ihle (1627-1699) descurbiguèt lo premier amàs globular. La natura d'aquel objècte demorèt pasmens desconeguda fins a una observacion de 1764 dau Francés Charles Messier (1730-1817) qu'observèt d'estèlas diferentas dins l'amàs M4. D'un biais generau, lei limits dau periòde sus l'estructura de l'Univèrs empachèron d'explicar l'origina e l'aspècte deis amàs. Dins aquò, coma lei galaxias, foguèron activament recercats per d'astronòms que realizèron de catalògs d'objèctes celèsts.
Aquò evolucionèt a la fin dau sègle XIX e au començament dau sègle XX. Leis amàs tenguèron un ròtle major dins aquelei transformacions sus la vision de la Via Lactèa e de l'Univèrs. D'efiech, en 1914, l'Estatsunidenc Harlow Shapley (1885-1972) utilizèt lei variacions de luminositat de certaneis estèlas per mesurar la distància entre la Tèrra e divèrseis amàs globulars. Lei resultats obtenguts foguèron fòrça susprenents car indicavan una distància situada en fòra de la galaxia. Pasmens, d'autrei mesuras o confiermèron e, durant leis ans seguents, leis amàs foguèron utilizats per assaiar de determinar lei dimensions de la Via Lactèa.
Puei, dins lo corrent dau sègle XX, d'autrei recèrcas s'interessèron a la formacion e a l'evolucion deis amàs dubèrts. Aquò participèt a la definicion de la teoria modèrna sus la formacion e l'evolucion deis estèlas. En 1949, aquelei trabalhs entraïnèron l'introduccion de la nocion d'associacion d'estèlas per designar leis estèlas partejant una origina comuna. Enfin, en 2005, d'observacions realizadas dins la Galaxia d'Andromèda laissan supausar l'existéncia d'una classa novèla d'amàs que sembla intermediàrias entre leis amàs globulars e lei galaxias nanas esfericas.
Tipes d'amàs
Leis amàs dubèrts
Un amàs dubèrt es un amàs de 100 a 10 000 estèlas situadas dins un espaci de 5 a 50 ans de diamètre. En causa d'aquela dispersion, leis amàs dubèrts son sovent pauc luminós e lor observacion es donc principalament possibla dins la Via Lactèa e lei galaxias vesinas. Lei diferents membres de l'amàs an generalament un temps identic e son liats entre elei per de liames gravitacionaus.
La formacion d'un amàs dubèrt es explicada per la teoria generala sus la formacion e l'evolucion deis estèlas. Seriá la consequéncia de la dissipacion dei rèstas d'un nívol molecular après la formacion d'un grop d'estèlas. Aquela teoria permet d'explicar lo temps identic deis estèlas e la preséncia, dins certaneis amàs, d'estèlas gigantas blavas jovas de tipe O ò B. Pasmens, pauc a pauc, l'intensitat dei liames gravitacionaus demenís e l'amàs se dispèrsa per venir una associacion d'estèlas.
Leis amàs globulars
Un amàs globular es un amàs dens que pòu contenir un centenau de miliers d'estèlas dins un espaci de 20 a 100 ans lutz. Son aspècte esferic caracteristic es a l'origina de son nom. Leis amàs globulars fan partida de la ròda dei galaxias e orbitan a una distància situada entre 100 e 400 ans lutz dau centre galaxtic. Son relativament luminós e l'observacion deis amàs pus importants es aisada. Ansin, en 2021, 150 amàs globulars son identificats a l'entorn de la Via Lactèa. De galaxias pus massisas pòdon n'aver un nombre pus importanta : 500 per la Galaxia d'Andromèda e fins a 13 000 per M87.
Lo mecanisme de formacion deis amàs globulars es encara mau conegut. La màger part es compausada d'estèlas ancianas que permèton de datar lor origina au periòde de formacion de la galaxia. Pasmens, quauquei cas d'amàs globulars recents, es a dire constituïts d'estèlas blavas, existisson. La preséncia d'un trauc negre au centre deis amàs globulars es sospichada car permetriá d'explicar l'estabilitat de l'estructura generala de l'amàs. En particular, en 2002-2003, de mesuras realizadas sus leis amàs M15 e Mayal II semblèron indicar la preséncia de traucs negres intermediaris amb de massas situadas entre 4 000 e 20 000 massas solaras [3][4].
Leis associacions d'estèlas
Leis associacions d'estèlas son de grops d'estèlas que partejan de caracteristicas orbitalas comunas, especialament lo movement pròpri. Aquò es la consequéncia d'una origina comuna e, probablament, de la dispersion d'un amàs dubèrt e de la disparicion dei liames gravitacionaus entre leis estèlas que lo compausavan.
Amàs intermediaris
Leis amàs intermediaris son un objècte encara mau definit descubèrt en 2005 a l'entorn de la Galaxia d'Andromèda. Presentan de similituds amb leis amàs globulars coma lo nombre d'estèlas. Pasmens, son mens dens e an donc una talha generala ben pus importanta. A l'ora d'ara, aquela talha sembla situada entre aquelei d'un amàs globular tradicionau e d'una galaxia nana esferica.
Aplicacions astronomicas
Leis amàs d'estèlas son importants dins mai d'un domeni de l'astronomia. D'efiech, coma la màger part deis estèlas d'un amàs an un temps quasi identic, divèrsei proprietats son unicament foncion de la massa. Aquò permet donc d'utilizar leis amàs per obtenir d'informacions sus l'estructura de sa galaxia. L'aplicacion pus coneguda es aquela liada a la determinacion dei distàncias gràcias a de mesuras sus d'estèlas variablas cefeïdas.
Annèxas
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
