Alguerés

L'alguerés (catalan oriental: alguerès; autonim: alguerés, prononciat [alɣaˈɾes]) es la varietat del catalan que se parla a la ciutat del'Alguer, al nòrd-oèst de l'isla de Sardenha. Es estat reconegut coma lenga minoritària per la Republica italiana e per la Region Autonòma de Sardenha.

de Dialèctes del catalan

Los invasors catalans, provenent del camp de Tarragona, repoblèron l'Alguer aprèp n'expulsar la populacion sarda en 1354. Lo catalan foguèt remplaçat pel castelhan coma lenga oficiala aprèp la Guèrra de Succession a la debuta del sègle XVIII, e aprèp per l'italian. Dins las annadas 1990 près de 65% de la populacion de l'Alguer compreniá lo catalan alguerés, e 30% lo parlava. Gaireben 50% dels abitants de l'Alguer comprenon tanben lo dialècte sard logudorès e lo dialècte sasserés (de transicion entre lo sard e los còrs).

L'alguerés se classifica generalament dins lo grop de dialèctes catalans orientals, mas compòrta en fach una barreja d’elements orientals e occidentals, que fan malaisida l'inclusion del catalan de Sardenha dins quin que siá dels dos blòcs convencionals. Aquel fenomèn de coexisténcia dels dos tipes d’elements son estats observats per divèrses autors, e a menat, en los darrièrs ans, a divèrsas posturas sus l’assignacion del catalan de Sardenha a un grop o l'autre. Per Jordi Carbonell pesan mai las aportacions de procedéncia orientala: “La predominança d’immigrants procedents de las comarcas de l’èst del Principat determinarà que lo catalan parlat e escrit a Sardenha aja sustot las caracteristicas dialectalas del catalan oriental, sens exclure,ça que la, tracha d’autres dialèctes catalans e, naturalament, de fòrtas interferéncias del sard”. Per contra, Rafael Caria, en estudiar los documents algueresos dels sègles xvi e xvii, soslinha que lo lexic, las formas verbalas e la morfosintaxi son fondamentalament “de procedéncia occidentala-valenciana, e se volèm puslèu valenciana”, sens exclure lo pes del catalan centre-oriental e balearic. Lo meteis autor afirma que “l’alguerés modèrn al principi nasquèt coma híbrid de las quatre grandas varietats dialectalas (catalan central, valencian, rossellonés e balearic) entre la fin del sègle xv e lo principi del xvi; una sòrta d’estandard resultanta de la naturala e mutuala influéncia entre las susdites varietats geolingüisticas catalanas”. Destaca las relacions comercialas amb Valéncia, particularament dins los sègles xv e xvi. Se pronóncia per una collocacion eclectica o intermediaria de l’alguerés dins lo diasistema catalan, amb caracteristicas que lo configuran coma un dialècte pro singular de la lenga catalana. Eduard Blanca Ferrer destaca la “prevaléncia de balearismes e de valencianismes”, produch de la divèrsa procedéncia dels colonitzadors de Sardenha: “la fusion d’elements lingüistics divèrses deguèt crear un anivelament de las particularitats mai notablas dels parlars d’origina, en donant forma a un sistèma lingüistic particularíssim.” En observar l’especiala posicion del catalan de Sardenha respècte dels dos diasistemes catalans (oriental e occidental), tròba un grand parallelisme entre la situacion de l’alguerés actual e la del baleàric: “tanben aicí naufragan los assajos de comprene aquel airal dins lo domeni oriental”, e met coma exemple del barrament d’o àtona en u, qu'afècta pas totas las localitats del diasistema. Prepausa tanben un nòu classament dels dialèctes catalans, doncas que “la distincion entre orientala e occidentala apieja sus critèris pauc homologables e generalitzables”, e que cal se basar en una causida de critèris, sustot de caractèr morfosintàctic, mai que fonetic: “a opinion miá es dins la morfosintaxi ont mai s’identifica la tipologia lingüistica d’un sistèma”. Prepausa l'inclusion, tant del balear coma del catalan de Sardenha, dins una “airal laterala o isolada” e daissar de banda per aqueles dos diasistemes la distincion orientala-occidentala.

Aquel dialècte a recebut fòrtas e totjorn de creissentas influéncias de l'italian, lo sard e lo castelhan. A tanben bona causa de arcaismes, consequéncia de lo sieu isolament en lo contínuum lingüistic catalan.

Fonetica e fonologia

• Coma la màger part del catalan oriental, neutraliza las "o" e "u" atònas en [u]: "portal">[pultal], "lo">[[lu], "los">[lus]: "dolor">[duró];
• Coma tot lo catalan oriental, neutraliza las "e" e "a" atònas, mas o fa en [a] enlòc de [ə]: "persona">[paltsona], "estar">[astà], "alguerès">[algarés]; la E manten lo sieu son encara en un cèrt nombre de paraulas cultas e semicultas coma: delació, delit (mas tanben [dalit], denou, elegant, elecció, emfàtic, enorme, extensió, genial, legal, mesilla, negatiu, percussor, registro (sic), servil, terminal, veritat, èca.
• La [e] tonica derivada de la E longa e la l brèu latinas, sona barrada coma en catalan occidental: plenu > plen [pré], frigidu > fred [fréd], e pas dobèrta coma en oriental. Justament Badia e Margarit considèra aquel critèri mai important que lo del vocalisme atòn per destriar los parlars occidentales dels orientales.
• Presèrva /v/a /v/ coma fonèma diferenciat de //b//, coma las Ilhas Balearas, en tarragonin e una part País Valencian.
• Prononciacion africada de "g" ("gent", "girar") e "j" ("ajudar") coma /dʒ/, coma en italian lo valencian pas apitxat. Lo fonèma fricatiu /ʒ/ existís tanben en alguerés en poquíssimes de paraulas procedentas del sard logudorès o del sasserés : "braja" (‘brasa’), "brager" (‘braser’), "brujar" (‘cremar’), e qualques autras. Dintra pas jamai en oposicion fonologica amb l’africat /dʒ/.
• Manten la consonanta etimologica de ont (latin 'de ŭnde') e quand ('ont' e 'quand').
• La r finala s'amudís coma en la màger part de catalan oriental: "anar">[anà], "saber">[sabé], "fugir">[fugí], "L'Alguer">[L'Algué], "volar">[vurà] ; afècta los infinitius (cantar, far, sentir... Mas pas los acabats en -er atón), mots acabats en -dor (pescador), en -er tonic (carrer) e qualques autres (color). Per contra, sona en mots coma ésser, militar, doctor, millor, flor (en los plurals de mots coma dolor [duló], servidor [salviró], se restituís la vibranta en forma de l [duróls], [salviróls]).
• Rotacisme (influéncia sarda). Mutacion /d/e /d/ e //l// intervocalica a [r]: "escòla">"ascòra", 'Barceloneta' (pichona Barcelona): estandard [bərsəluˈnɛtə], alguerés [baltsaruˈnɛta], 'vila' e 'vida' son omifòns en alguerès ['vira][cal citació], "cada">[cara" ("cada" e "cara" son omofòns), "bleda">[brera], "roda">[rora], "codony">[corom]. Tanben de //l// a [r] en grops oclusiva+liquida: "blanc">[branc], "plana">[prana], "clau">[crau], "flor">[fròr], "plaça">[praça], "ongla">[ungra], "plena">[prena]...
• Conservacion de la r finala dels vèrbs en infinitiu e de la vibranta [r] en posicion finala absoluta de mot: por, ver, flor, cor, pur, or, clar, ahir, acer, dur, lleuger, millor…
• Mutacion de //r// finala de sillaba a laterala [l] (influéncia sarda): "port">[polt], "sard">[saldu], "persona">[paltsona], "corda">[colda], "portal">[pultal], "Sardenya">[Saldenya], "parlar">[pal·là] (aquel darrièr coma en balear). Lo possible grop consonantic en resultant [l]+consonanta se simplifica encara mai fins a [l]; e.g. 'forn' : estandard [ˈforn], alguerés [ˈfol].
• Despalatalizacion modèrna e pas totala de consonantas lateralas e nasalas a fin de sillaba (influéncia sarda): lateral //ʎ// a [l], nasal /r/ a [n]; e.g 'any': estandard [ˈaɲ], alguerès [ˈaɲ], "any">[an], "fill">[fil], "vell">[vel], "cavall">[caval] (per qualques paraulas es arcaisme, per la màger part es un fenomèn encara en evolucion aumentada per l'influéncia de l'italian. Los vièlhs encara conserv(av)an palatals en disent de paraulas coma 'cavall', 'any').
• Elision de e e a atónes inicialas après la preposicion de: "d'anar">[da nà]; "d'escòla">[da scòra];
• Mutacion en [i] de qualques e àtones en contacte amb palatals o seguidas de /i/ tonica, coma en autres dialèctes: "estiu">[istiu], "vestir">[vistí], "llegir">[lligí] (causa que passa almens en tot lo catalan oriental).
• Grop consonantic "tl" coma en balear e valencian: "ametla", "motlo".
• Nombrosas metatèsis: "trende" per "tendre", "caria" per "ca(d)ira" èca.

Morfologia e sintaxi

Articles

• Forma classica de l'article determinat masculin: lo/los (pron. lu/lus) e femenin la/les (pron. la/las), ça que la al mitan d'una frasa e en contacte amb vocala o cèrtas consonantas passa a el(s) ([-l-], [-ls]) (amb elision de la e en la pronóncia: "enviarà’ls hòmens"). Totun, aquel usatge se tròba uèi fòrça restringit, en favor de lo e los, vejatz Dialetto algherese. S'emplega "lo" coma article neutre: "lo que me dius" coma la rèsta del catalan, aital coma per "ho": "Lo veig".

• Formacion del plural: los ancians proparoxitòns recupèran la nasal subjacenta: un home, dos hòmens, ma un jove, dos joves
• Plural femenin de 'dos' diferenciat: "dues".

Demostratius

Reduccion dels tres gras de demostratiu del catalan medieval a solament dos: proximitat (aquestl/aqueix intercanviables) e luenhença (aquel, plur. aquellos). "esta" s'utiliza solament en precedint lo mot 'nit'. Pel neutre, las formas aixó e allò, respectivament.

• Usatge de hi per li (cf. Occitan).

•  Lo plural del pronòm datiu de 3a persona "li" es "lis" (es pas un castelhanisme en alguerés, ans un plural analogic, pas usat en lo lengatge literari modèrn, qu'a un usatge dialectal dins qualques comarcas valencianas e a Menorca). La forma "lis" s'a aglutinat amb "hi", en donant luòc a la forma "lishi".

Possessius

Manten las formas ancianas" (la) tua" e "(la) mia" e l'innovacion "(lo) tou", "(lo) sou"; en mai de "(lo) nostro" e "(lo) vostro" serva "nòstron" e "vòstron" (formats a partir 'nostro' e 'vostro' amb la -n presa per analogia dels possessius 'mon, ton, son'), coma en balear de las gents grandas del començ del sègle XX e tanben atestat en rossellonès del sègle XX.

Coma en sard, la plaça normala dels adjectius possessius es après lo substantiu: "aquell és lo germà meu", "lo país nostro és un bell país", mas es tanben possible de trobar l'òrdre general en catalan: "lo meu germà", "lo nostro país".

• Desaparicion dels possessius "llur" e "llurs", substituits per "d’ellos", "d'elles".

Autres elements

• Diminutiu "utxo, utxa" (Coma en valencian): "ampollutxa" (ampolleta).
• Quantificadors "Tanta" e "quanta" invariablas: "tanta coses", "quanta anys". Pòt venir d'una analogia amb 'assai' ('fòrça', vengut de l'italian) e "massa" ('fòrça'), o plan de l'influéncia de las formas sardas 'tantu', 'tanti', egalament invariablas.
• Emplec del quantitatiu" tant" sens intencion comparativa, en lo sens de ‘fòrça, en granda quantitat’, aital coma arriba amb l’italian 'tanto'.
• Mantenença de "qual" e "quala" per "quin" e "quina" coma en balear e occitan.
• Emplec de la preposicion a pel complement dirècte de persona: "jo coneix (sic) a ton pare"; "veig a mon germà".
• Usatge de la preposicion 'contra' amb lo sens “de”: "jo vaig contra de tu".
• Formas plenas dels pronoms a l'imperatiu (coma en rossellonés, septentrional de transicion e balear) : ferma-te (cat. estandard

para't), acosta-te (cat. estandard acosta't), ambara-te (cat. estandard atura't), segui-se o se segui (cf. Balear) (cat 'estandard segui's). En las combinacions binàrias que dintra lo reflexiu se, aquel se plaça en segond luòc: me se, te se, mos se, vos se; per contra: se li.

Formas verbalas e conjugacions

• Desinéncia zèro a la primièra persona del present de l'indicatiu. "Jo parl" (jo parlo-parle-parli); qualques vèrbs de la 1èra conjugacion càmbian lo morfèma de la primièra persona per un sufix velar: "envic" (envio), "confic" (confio). Un nombre important de vèrbes de la conjugacion en -ar apondon l'infix -eig/etj a la raiç de las personas 1, 2, 3 e 6 del present de l'indicatiu e del subjontiu: (tu) "esvarieges" [asvarietjas], (ell) obreja [ubretja], (elles) ocupegen [ukupetjan], (jo) "triureig" (bato), (jo) "llaureig" (llauro), (jo) "odieig" (odio).

• Los vèrbes anar, èsser e far apondon la fleccion atòna -en- redondanta a la tresena persona del plural de l'indicatiu. "vanen" (Van), 'estanen" (estan), "fanen" (fan).