Guèrra Civiu Espanhòla

Era Guèrra Civiu Espanhòla (var. Guèrra Civila Espanhòla), siguèc un conflicte major en Espanha que comencèc dempús d'ua temptativa de còp d'Estat cometut per ua partida dera armada espanhòla contra eth govèrn dera Dusau Republica Espanhòla. Era guèrra civiu arroïnèc Espanha deth 17 de junh de 1936 enquiath 1er d'abriu de 1939, en tot acabar-se damb era victòria nacionalista e er establiment d'ua dictadura portada peth generau Francisco Franco. Es partisans dera Republica, o Republicans (republicanos), obtengueren eth supòrt dera Union Sovietica e de Mexic, deth temps qu'es nacionaus arreceberen eth supòrt des Poténcies der Èish europèes: reiaume de Itàlia e Alemanha nazi e deth Portugal vesin.

Roïnas de Gernika-Lumo.

Era guèrra aumentèc es tensions que precediren era Dusau Guèrra Mondiau e siguec coma ua repeticion abans era Guèrra Mondiau, damb Alemanha eth particular que i metec ath punt era sua tactica de blitzkrieg qu'utilizèc mès lèu en Euròpa. Era arribada des mejans de comunicacion permetec un nivèu d'atencion sense precedent (Ernest Hemingway, George Orwell e Robert Creste toti ac corbiren) e era guèrra inspirèc fòrça passions e divisions politiques, e s'i debanèren atrocitats nombroses.

Antecedents dera guèrra civiu

Anfós XIII e Primo de Rivera, 1930

Era Espanha deth sègle XX eretèc grèus desequilibris sociaus, regionaus e ideologics, ath delà d'ua configuracion istorica pròpria que la diferenciaue dera evolucion dera rèsta des Estats Europèus es aspèctes coma eth trionf des valors democratiques o era separacion entre era Glèisa e er Estat e era participacion des militars n'es ahèrs politics. Er afrontament entre liberaus e absolutistes o carlins son un reflèxe dera crispacion sociau, politica e militara que viuec era Espanha der sègle XIX, afrontada entre 1833 e 1876 en ua sèria de guèrres civius coneishudes coma es guèrres carlines, des qu'era dusau guèrra carlina (1846-1849) siguec un hèt especificaments catalan.

Era Restauracion borbonica, de 1874 ath 1923 permetec qu'es classes dominants establissen un consens entà mantier es sòns privilègis. Per contra, obrèrs e petita borgesia, es naues classes emergentes, e es naues ideologies que representauen demorèren marginalizades. Era Setmana Tragica de Barcelona, de 1909, ei un bon exemple dera henedura sociau que se daurie. Era dictadura de Primo de Rivera, de 1923 a 1930, sostenguda pes classes dominants espanhòles e pera borgesia catalana damb era aprobacion d'Anfós XIII, agravèc era situacion sociau: en Barcelona, eth pistolerisme; as nuclèus industriaus, grèves. Era monarquia e era pròpria dictadura pengen d'un hiu e fin finau eth 1930 eth dictator, sense supòrts militars, se li cau exiliar en París. Er an següent ac li calerà hèr eth pròpri monarca quan eth 14 d'abriu se proclamèc era Dusau Republica espanhòla. Era Espanha d'Anfós XIII e republicana auie problèmes deth passat: eth latifundisme irresolt en Andalosia, Castelha era Mancha e Extremadura; granes ciutats damb problèmes urbans deth sègle XIX; desequilibris industriaus en Astúrias, ath conjunt siderurgic de Bilbao e en Catalonha tota damb un proletariat organizat ar entorn dera UGT ath nòrd e era CNT en Catalonha, mentre era rèsta son airaus agraris; es nacionalismes nomentadi periferics; ua Revolucion Industriau arribent en Castelha e fin finau, es desequilibris religiosi donques que, pendent era dusau Republica, era Glèisa a hèt ostentacion dera sua solidaritat damb es classes dominants conservadores. Es eleccions municipaus deth 12 d'abriu de 1931 celebrades en Espanha èren sometudes, de facto, coma un plebiscit dera monarquia d'Anfós XIII. Eth resultat, quantitativament favorable ara opcion monarquica mès damb ua victòria des republicans enes granes ciutats, siguec interpretat coma ua pèrta de confidança er era monarquia. en Catalonha era escampada dera recenta neishuda ERC va quitament estonar as sòns promotors.

Eth 14 d'abriu de 1931, acompanhada d'un esclatament d'alegror populara, se proclamèc era Dusau Republica espanhòla e eth rei s'exilièc en França prumèraments e dempús en Roma, a on arrecebec eth supòrt dera familha reiau italiana e se separèc dera sua molhèr, que s'installèc ara localitat soïssa de Lausana.

Evolucion dera guèrra

Faccions au començament dera Guèrra Civiu Espanhòla. En blu era zona nacionau e en ròi era zona republicana. Era color verd representa era conquestes rapides deras colomnes nacionaus contra les milicies republicanes.

Era guèrra s'inicièc damb un suslhèuament militar eth 17 de junhsèga de 1936 a Melilla, que londeman s'estenec arreu der Estat. Eth president Santiago Maridères siguec substituït per Jose Giral, qual ordenèc eth despartiment d'armament entre era poblacion civiu, en tot facilitar era desbranda des insurrectes as principaus nuclèus industriaus, Madrid e es caps-lòcs mediterranèus, mès eth fracàs de la revòlte dèc pas a ua guèrra longa e sagnant.

Es tropes dera armada africana crotzèren er estreit de Gibartar e se junheren as deth generau Queipo de Llano en Sevilha, e ath madeish viatge, eth sòn rapid auanç les permetec contactar damb era armada deth Nòrd, comandat per eth generau Esmòla. Pendent eth 1937 era guèrra se liurèc es tres tèstes: er assag franquista de conquistar Madrid e eth nòrd industriau, mentre es republicans sajauen infructuosament dominar es principaus ciutats der Aragon.

Eth generau Francisco Franco lancèc ua ofensiva n'era tèsta d'Aragon en mai de 1938 entà arribar en Mediterrani e dividir eth territòri dominat pes republicans, objectiu artenhut damb era aucupacion de Vinaròs eth mes d'abriu. Era reaccion republicana siguec ua ofensiva sus era linha der Èbre, que signifiquèc era campanha mès longa e sagnant dera guèrra civiu. Era batalha der Èbre acabèc damb era desbranda dera armada republicana e deishèc eth camin liure entara aucupacion franquista de Catalonha; hèt que precipitèc era fin dera guèrra. Franco la dèc per acabada eth 1 d'abriu de 1939, tres dies dempús qu'eth coronèl Segismundo Casado liurèsse Madrid.

Era reraguarda republicana auie viscut situacions malaisides qu'afebliren era sua capacitat a causa des divisions entre es diferenti partits politics e fòrces sindicaus qu'eth fòrça lòcs heren er esfòrç de lutar ara guèrra damb er assag d'organizar ua revolucion sociau. Era rereguarda dera zòna nacionau, per contra, auec ua direccion politica e militara fòrça mès centralizada, qu'eth supòrt dera Alemanda nazi e era Itàlia fascista, hec mès efectiva, e ua repression que contunhèc pendent era dictadura franquista contra es movements de quèrra e era cultura e era lengua catalana, basca e galhega.