Catalonha (/kataˈluɲɑ, -ɲa/;[4][5] en catalan: Catalunya [kətəˈɫuɲə] o [kataˈɫuɲa];[6] en espanhòl: Cataluña [kataˈluɲa] ) es una comunautat autonòma d'Espanha. Culturalament, tanben una partida importanta dels Païses Catalans (exceptat Aran, qu'es en Occitània), entitat qu'intègra totes los territòris de lenga e cultura catalanas. Catalonha a tanben d'autras designacions non oficialas coma Principat de Catalonha o simplament lo Principat (en catalan: el Principat de Catalunya). Sa capitala es Barcelona e lo gentilici es catalan -a (o principatin -a).
| Catalunya (ca) Catalonha (oc)  | |
 | |
| Imne | Els Segadors (25 de febrièr de 1993 ) |
|---|---|
| | |
| Devisa | Som i Serem (de facto) |
| Nom oficial | Catalunya ((ca))[1] |
| Administracion | |
| Estat | Espanha |
| Capitala | Barcelona |
| Lenga oficiala | catalan espanhòl occitan |
| Politica | |
| Fòrma de govèrn | Sistèma parlamentari |
| • President | Salvador Illa (2024–) |
| Geografia | |
  | |
| Coordenadas | 41° 50′ 15″ N, 1° 32′ 16″ E |
| Superfícia | 31 895 km²[2] |
| Punt mai bas | Estanh de Vilacolum (−1,1 m) |
| Punt culminant | Pica d'Estats (3 143,45 m) |
| Fus orari | UTC+01:00 (ora estandard) |
| Demografia | |
| • Totala | 7 780 479 ab. (2022 ) |
| • Densitat | 243,94 ab./km² |
| Gentilici | Catalan[3] Catalana[3] |
| Economia | |
| Moneda | Èuro |
| Istòria | |
| Pairinatge | Sant Jordi e Nòstra Dòna de Montserrat |
| Autras informacions | |
| Domeni Internet | .cat |
| ISO 3166-2 | CT |
| Sit web | web.gencat.cat… |
Territorialament, Catalonha se compausa, primièrament, de las províncias de Girona, Barcelona, Lhèida e Tarragona. De tira, òm trapa las comarcas, que se compausan de municipis e, fin finala, las vigariás. Aquestas, que son estadas restauradas a partir del novèl Estatut d'Autonomia de 2006, constituissián l'anciana distribucion politica de Catalonha fins a l'integracion administrativa dins l'estat espanhòl en 1714. La Generalitat de Catalonha (en catalan: Generalitat de Catalunya) es l'organizacion politica de Catalonha, qu'englòba lo Govèrn, lo Parlament e la rèsta de las institucions pròprias.
Toponimia
Lo nom de Catalonha comencèt d'èstre emplegat cap al mièg del sègle xii per designar l'ensems dels comtats que fasián partida de la Marca Ispanica e que se desliguèron gradualament del tutoratge franc fins que venguèsson sobeirans. L'origina del mot Catalunya es encara incèrta e dobèrta a d'interpretacions. La teoria mai acceptada ditz que deriva de « tèrra de castèls »,[7] e qu'aja evoluat del tèrme castlà, lo governador d'un castèl. Segon aquela teoria, lo tèrme castellà ne seriá omològ. Una autra teoria suggerís que Catalunya proven de "Gotholandia" es a dire "la tèrra dels gòts"; los francs sovent nomenavan Gòtia lo territòri catalan (o quitament, la Peninsula Iberica). D'autras teorias suggerisson que proven d'un prince alemand legendari, Otger Cataló, o del mot laketani, tribú que demorava dins las tèrras qu'a l'ora d'ara compausan las comarcas de Valés e Barcelonés, e que per influéncia italiana lo mot devenguèt katelans e après catalans.[8]
Geografia e clima
Catalonha a una superfícia aproximativa de 32 000 km2. Limita al nòrd amb Andòrra (65,3 km) e Occitània (315 km), a l'oèst amb Aragon (359,9 km), al sud amb lo País Valencian (52,9 km) e a l'èst amb la Mar Mediterranèa. Sa situacion geografica a favorizat, dempuèi l'Edat Mejana, una relacion pròcha e intensa amb los autres païses mediterranèus e a l'encòp amb l'Euròpa continentala.
La geografia de Catalonha es plan divèrsa se prenèm en compte la superfícia relativament pichona de son territòri. Sa geografia es condicionada pel litoral mediterranèu a l'èst, amb 580 km de còsta, e per las montanhas dels Pirenèus al nòrd. Dedins, vèrs l'airal de Lhèida, i a una granda depression centrala. La sèrra prelitorala separa de l'interior los airals costièrs, encara qu'aqueles, vèrs la província de Girona, son dominats per una sèrra litorala.
En 2005, aproximativament 28,7% del sòl de Catalonha es dedicat a la agricultura, 15,7% a prats e pastencs, 1% correspond a rius, 43,4% a bòsques, 6,7% a d'airals urbans o urbanizables e 4,6% a d'autras activitats pas especificadas.[9]
Catalonha a un clima mediterranèu, mas amb de grandas variacions de temperatura entre lo litoral costièr, amb clima doç, temperat en ivèrn e plan caud en estiu; l'interior, que a un clima continental mediterranèu, amb d'ivèrns freges e d'estius plan cauds; e las regions de montanha pròchas dels Pirinèus, amb clima de montanha, temperaturas minimas jos zèro e fòrça nèu en ivèrn, pluèja annadièra superiora a 1000 mm e d'estius mens cauds.
En 1990 lo govèrn catalan creèt lo Conselh de Proteccion de la Natura, un organisme consultatiu per la proteccion de la natura e lo païsatge, amb la finalitat de conéisser, estudiar, protegir e administrar lo mitan natural catalan. Existisson en Catalonha onze pargues naturals: lo Pargue Natural de l'Alt Pirineu, Aigasmòrtas de l'Empordan, lo Pargue Natural del Cadí-Moixeró, lo Cap de Creus, Els Ports, Montseny, Montserrat, Sant Llorenç del Munt, la Serra de Montsant e la Zona volcanica de la Garrotxa; un pargue nacional, Pargue Nacional d'Aigüestòrtes e Estanh de Sant Maurici; una resèrva naturala, lo Dèlta de Llobregat; e una resèrva marina, las Illas Medes.
Istòria
L'istòria de Catalonha, tant al nòrd com al sud dels Pirinèus se pòt devesir en las epòcas seguentas:
- Originas de Catalonha
- Edat Mejana de Catalonha
- Edat Modèrna de Catalonha
A partir de 1659, se separan los comtats de Rosselhon e la partida septentrionala de Cerdanha[10] annexats al reialme de França, en vertut del Tractat dels Pirinèus. Dempuèi alara, se destria los periòdes seguents de l'istòria de la Catalonha Sud, la comunitat autonòma actuala:
- Istòria contemporanèa de Catalonha, que comença amb la pèrda dels fòrs catalans après los Decrets de Nòva Planta en 1716.
- Sègle XX en Catalonha, qu'inclutz la recuperacion de l'autonomia pendent la Segonda Republica Espanhòla, abolida per lo regim franquista. Après la transicion democratica espanhòla, e l'aprovacion de l'Estatut de 1979, Catalonha tornèt gausir d'una autonomia en Espanha. En 2006 s'aprovèt en referendum un nòu Estatut d'Autonomia que regís l'organizacion politica e autonomica de la Catalonha actuala.
Politica e govèrn
La Generalitat de Catalonha
La nòrma institucionala basica de Catalonha es l'Estatut d'Autonomia. D'acòrd amb aquel, l'autogovèrn de Catalonha s'organiza politicament coma Generalitat de Catalonha. La Generalitat de Catalonha se compausa de divèrsas institucions de govèrn, demest elas:[11]
- lo Parlament de Catalonha: poder legislatiu del govèrn catalan; dins lo Parlament se fa la discussion politica e se contraròtla e impulsa l'accion politica e de govèrn. Lo Parlament apròva lo budgèt de la Generalitat. Es compausat per un minimum de 100 deputats e un maximum de 150, elegits per representacion proporcionala amb tièras de partits pas modificablas, per un periòde de quatre ans;
- la Presidéncia de la Generalitat, dirigida pel president. Lo president es la representacion pus nauta de la Generalitat e a l'encòp de l'Estat en Catalonha. Dirigís las accions del Govèrn e pr'aquò es lo representant del poder executiu de Catalonha; e
- lo Govèrn o Conselh Executiu es l'organisme superior collegial que dirigís l'accion politica e l'administracion de la Generalitat. Lo Govèrn es presidit pel president de la Generalitat, lo Conselhièr Primièr e los autres conselhièrs.
Las competéncias principalas del Govèrn comprenon l'educacion, la santat e la cultura. Lo finançament de la Generalitat es regulat per la Lei Organica de Finançament de las Comunitats Autonòmas e per l'Estatut d'Autonomia de Catalonha.
En mai d'aquestas institucions, las autras institucions de la Generalitat son totas aquelas que seràn creadas per lo meteis Parlament. Com a organismes de garantida e contraròtle, a l'ora d'ara fan partida de la Generalitat, lo Sindic de Grèuges, que garantís los dreches e las libertats dels ciutadans, la Sindicatura de Comptes que contraròtla los comptes economics de las institucions publicas de Catalonha, e lo Conselh de Garantidas Estatutàrias, que velha per l'adeqüacion a l'Estatut i a la Constitucion de l'Estat espanhòl de las disposicions de la Generalitat.
Lo poder judiciari de Catalonha correspond al Tribunal Superior de Justícia, l'organisme juridiccional suprèm de Catalonha, segon l'Estatut de 2006. Las competéncias del Tribunal Superior de Justícia incluson los recorses e proceduras dins los divèrses òrdres institucionals e lo tutoratge dels dreches reconeguts per l'Estatut. En tot cas, es competent dins los òrdres juridiccionals civil, contenciós, administratiu e social, e en d'autres que se poiràn crear dins l'avenidor.
Lo Govèrn fa partida de la Generalitat de Catalonha. La capitala e lo sèti del Govèrn es la vila de Barcelona. Lo President de la Generalitat tre 1980 e 2003 foguèt Jordi Pujol i Soley, de la coalicion Convergència i Unió, que foguèt succedit per Pasqual Maragall i Mira tre 2003 e 2006. En novembre de 2006, foguèt elegit nòu president José Montilla Aguilera.
Catalonha dispausa tanben d'una polícia, los Mossos d'Esquadra (en occitan:. vailets d'escadra). Las originas d'aquela fòrça de polícia remontan al sègle xviii. Dempuèi 1994 se tròba dins un procès de desplegament, que s'acabarà en 2008, per remplaçar las fòrças estatalas de la Guardia Civil e la Polícia Nacionala, que dependon dirèctament del Ministèri de l'Interior d'Espanha. Pasmens, l'Estat i servarà un nombre limitat d'agents en Catalonha per exercir d'autras foncions especificas coma la susvelhança dels pòrts, aeropòrts, còstas, frontièras, doanas, administracion d'estrangièrs, cartas d'identitat, trafec d'armas e explosius, proteccion fiscala de l'Estat e d'autras foncions qu'establís la Constitucion Espanhòla.
La Val d'Aran
La Val d'Aran gausís d'un regim especial en Catalonha. L'Estatut d'Autonomia reconeis aquela entitat territoriala amb personalitat juridica pròpria e plena d'autonomia amb organizacion institucionala e administrativa especifica. L'institucion de govèrn de la Val d'Aran es lo Conselh Generau, format pel sindic, lo Plen de Conselhèrs Generaus e la comission d'Auditors de Compdes. Lo Sindic es la representacion pus nauta de la Generalitat en Aran. La lenga pròpria e oficiala d'Aran es l'occitan, qu'en Aran s'apèla aranés, e qu'es tanben oficiala dins tot lo territòri de la Comunautat Autonoma de Catalonha.
Los simbòls nacionals
Catalonha a tres simbols representatius pròpris, apelats simbòls nacionals per l'Estatut: lo drapèu, l'imne e la fèsta nacionala:
- Lo drapèu, apelat Senyera, a son origina dins l'escut dels comtes de Barcelona. E mai que i aja pas cap de referéncia documentària abans lo sègle xiii, es un dels drapèus pus ancians d'Euròpa.[12] Se compausa de cinc faissas jaunas e quatre de rojas, totas de la meteissa largor.
- L'imne nacional de Catalonha es Els Segadors (en occitan: Los Segaires), escrich en sa fòrma actuala per Emili Guanyavents en 1899. La version musicala es de Francesc Alió, de l'an 1892. Las originas de l'imne remontan a un cant nascut en 1640 pendent la guèrra contra lo rei Felip IV de Castelha, que los païsans i participèron en d'episòdis importants. Es oficial dempuèi la lei del Parlament del 25 de febrièr de 1993.
- La fèsta nacionala de Catalonha foguèt la primièra lei aprovada pel Parlament de Catalonha en 1980. La Jornada Nacionala (en catalan: Diada Nacional) o fèsta de Catalonha se celèbra l'11 de setembre e commemòra l'actitud de resisténcia activa contra l'opression e l'espèr d'una totala recuperacion nacionala[12] pendent la Guèrra de Succession Espanhòla, que comportèt la pèrda de las libertats de Catalonha lo meteis jorn de 1714, après lo Sètge de Barcelona.
Division territoriala e administrativa
Catalunya s'organiza territorialament en províncias. L'Estatut d'Autonomia de 2006 establís l'organizacion administrativa de Catalonha en tres entitats localas: los municipis, las comarcas e las vigariás. Pasmens l'estat central espanhòl organiza tanben territorialament Catalonha en províncias.
Províncias
Catalonha se dividís administrativament en quatre províncias, que lor organisme de govèrn es la deputacion
Las capitalas de las províncias son las vilas del meteis nom: Barcelona, Girona, Lhèida e Tarragona.
D'autres entitats localas
Las comunas o municipis
L'Estatut definís lo municipi coma l'organisme de basa e lo mejan essencial de participacion de la comunautat locala dins los afars publics. De mai, l'Estatut garantís als municipis d'autonomia per l'exercici de lors competéncias e per l'administracion de lors interèsses. En Catalonha existisson a l'ora d'ara 947 municipis. Jos aqueles organismes i a las entitats municipalas descentralizadas, que gausisson tanben d'una cèrta autonomia, malgrat que dependan de lors municipis respectius. Actualament en Catalonha i a 58 entitats municipalas descentralizadas.
Las comarcas
Las comarcas son d'entitats compausadas per de municipis e administran los servicis locals dins sas competéncias. La division comarcala actuala a son origina dins un decret de la Generalitat de Catalonha de 1936, que foguèt suprimit en 1939 pel franquisme. En 1987 la Generalitat tornèt aplicar aquela division territoriala e en 1988 s'i ajustèron tres comarcas nòvas. A l'ora d'ara n'i a 41.
Las vigariás
La vigariá (en catalan: vegueria) se definís coma un encastre territorial especific per l'exercici del govèrn intercomunal e de cooperacion locala amb una personalitat juridica pròpria. Es la division territoriala utilizada per la Generalitat, dempuèi l'Estatut de 2006, per l'organizacion territoriala de sos servicis. Gausís tanben d'autonomia per la gestion de sos interèsses. L'administracion de las vigariás correspond al Conselh de Vigariá, que remplaçarà las Deputacions.
Economia
.jpg)
Catalonha es un país de tradicion industriala dempuèi lo sègle xix. A l'ora d'ara, l'industria, lo torisme e los servicis son los sectors economics principals de Catalonha. La creissença economica mejana annadièra del periòde 1995-2004 foguèt inferiora a la mejana espanhòla. Pasmens, en 2005 cresquèt de 3,3%, lo meteis percentage que la mejana espanhòla e per dessús de la mejana europèa. Catalonha se tròba en quatrena posicion de la classificacion de comunautats segon lor Produch Interior Brut per capita e pòrta 18,8% del PIB total d'Espanha, 25,5% del sector industrial del PIB e 17,5% del sector dels servicis. Lo caumatge, en 2005 èra de 6,6%.
En 2005, lo percentatge d'exportacions de nauta tecnologia foguèt 34,6% del total espanhòl. En lo meteis an las importacions de la Catalonha foguèron 29% del total espanhòl e las exportacions 26,8%. De las despensas per la recèrca e lo desvolopament, 22,8% se realizèron en Catalonha.
Catalonha es la primièra destinacion toristica d'Espanha. En 2005 recebèt 13,2 milions de toristas tre genièr e novembre, es a dire 25,3% de totes los toristas que arribèron en Espanha. Las destinacions toristicas pus importantas de Catalonha son la vila de Barcelona e las plajas de la Còsta Brava e de la Còsta Daurada, e mai los Pirenèus amb 10 estacions d'esquí : Baqueria Beret, La Molina, Espot Esquí, La Masella, Pòrt Ainé, Val de Núria, Boí Taüll, Pòrt del Comte, Rasos de Peguera, Tavascan e Vallter 2000.
Lo prètz del lòtjament en Catalonha es lo pus naut d'Espanha, après Madrid. En 2005 se pagava 3397 èuros per mètre carrat. Pasmens, Barcelona èra la vila pus cara d'Espanha, amb un prètz mejan de 3700 èuros per mètre carrat.
Respècte al malhum financièr, cal metre en relèu la tradicion e la capitada de las caissas d'estalvi de Catalonha, pus importantas que las bancas privadas. De las 46 caissas d'estalvi espanhòlas, 10 son catalanas. Se remarcan, sobretot, La Caixa, la primièra caissa d'estalvi d'Euròpa e la Caixa Catalunya. Demest las bancas, la pus importanta es la Banca de Sabadell, lo quatren grop bancari de l'Estat per òrdre d'importància.
Demografia
Indicadors demografics
La populacion actuala de Catalonha es superiora a 7 milions d'abitants.[13] Segon l'Institut d'Estadistica de Catalonha, la populacion de Catalonha en 2005 èra de 6 995 206 abitants, siá 15,9% del total de la populacion espanhòla. D'aqueles, 603 636, es a dire 8,9%, èran estrangièrs, (22,3% del total d'estrangièrs que demòran en Espanha). Aproximativament, 1,5 milions demòran dins la capitala, la vila de Barcelona (22,8% de la populacion de Catalonha); e 5 milions demòran dins l'airal metropolitan de Barcelona, (72,7% de la populacion totala de Catalonha). Pr'aquò es un dels airals metropolitans pus grands d'Euròpa. Per contra, las zònas mens pobladas son las comarcas pirenencas.
Prèp de 2,5 milions de personas demòran dins un rai de 25 km a l'entorn de la capitala. Dins la primièra cinta metropolitana se tròban de vilas coma l'Hospitalet de Llobregat, Badalona, Santa Coloma de Gramenet e Cornellà. Las populacion principalas de la segonda cinta metropolitana son Terrassa, Sabadell, Montcada i Reixac, Granollers, Martorell, Molins de Rei, Sant Feliu de Llobregat, Gavà e Castelldefels.
Catalonha a recebut mantuna ondada d'immigrants pendent lo sègle xx. En 1900 la populacion de Catalonha èra de dos milions d'abitants. Pendent lo decenni de 1960 i aviá ja 5 milions d'abitants. Aquela creissença foguèt deguda pas sonque a l'explosion demografica naturala mas tanben a l'arribada d'immigrants de mantuna region d'Espanha, sustot d'Andalosia, Múrcia e Extremadura. Una segonda ondada arribèt dempuèi lo decenni de 1990, çaquelà aqueste còp pas d'autras regions mas de païses estrangièrs.
Vejatz tanben
- Lista dels presidents de la Generalitat de Catalonha
Ligams
- Tèxte de l'Estatut d'autonomia, en aranés
- Pagina de la Generalitat de Catalonha
- Institut d'Estadística de Catalunya Informacions estadisticas detalhadas de Catalonha
Nòtas e referéncias
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
