Niš

Niš (kyrillisk Ниш; gresk Ναϊσσός, Naissós) er ein by i Serbia i distriktet Nišava ved elva Nišava. Med kring enn 250 000 innbyggjarar er han den største byen i Sør-Serbia og den tredje største byen i landet etter Beograd og Novi Sad. Byen dekkjer eit område på 597 km², som omfattar sjølve byen Niš, kurstaden Niška Banja og 68 forstader.

Niš Ниш
Horisonten til Niš
Flagget til Niš Byvåpenet til Niš
Kallenamn «Keisarbyen»
Styresmakter
Region Distrikt	Sørlege og austlege Serbia Nišava
Geografi
Flatevidd	597 km²
Innbyggjarar[1]  - By (2022)  - Byområde	249501 178976
Høgd over havet	195 m
Tidssone	UTC+01:00, Sentraleuropeisk tid (UTC)
Diverse anna
Postnummer	18000
Telefon-retningsnummer	(+381) 18
Bilnummer	NI
Heimeside: www.ni.rs
Plassering
Plassering av Niš

Niš er ein av dei eldste byane på Balkan, og frå gammalt av vore ein port mellom Austen og Vesten. Han ligg der motorvegane på Balkan møter motorvegane frå Mellom-Europa, og knyter Vesleasia til Europa. Niš Konstantin den store lufthamn er den internasjonale flyplassen ved byen.

I Niš ligg ein av dei eldste kyrkjene i Serbia, frå 300-talet.^[2] Byen er òg kjend som fødestaden til Konstantin den store, den første kristne romerske keisaren og grunnleggjaren av Konstantinopel,^[3] og to andre romerske keisarar, Konstantius III og Justinius I.

Niš er eit universitetssenter. Det er om lag 30 000 studentar på Universitetet i Niš, som består av 13 fakultet. Niš er òg eit av dei viktigaste industrisentera i Serbia, eit senter for elektronikk, maskinteknikk, tekstilindustri og tobakksindustri.

Historie

Tidleg historie

Mosaikk i Mediana

Under Romarriket heitte byen Naissus, som er det latinske namnet av det opphavlege Naissos ('nymfebyen'), ein gammal gresk koloni som vart grunnlagd i antikken.

Då romarane erobra dei greske koloniane var Naissos base for desse operasjonane i området. Naissus vart først nemnd i romerske kjelder på byrjinga av 100-talet e.Kr. og vart nemnd i Geografia av Klaudios Ptolemaios. Romarane okkuperte byen i perioden under den dardanske krigen (75-73 f.Kr.), og byen utvikla seg som ein strategisk korsveg, garnison og marknadsby i provinsen Moesia Superior.

I 268 e.Kr., under «krisa på 200-talet» då Riket nesten kollapsa, invaderte gotarane Balkan i store massar. Gotarane var allierte med herulane som gav dei flåte som kunne transportere dei store armeane nedover kysten av Svartehavet, der dei raserte kystområda i Thrakia og Makedonia. Ein annan stor styrke kryssa Donau i Moesia. Invasjonen til gotarane i provinsen Pannonia førte til katastrofe. I 268 vann keisar Gallienus nokre viktige sigrar på land og til havs, men det var etterfølgjaren Claudius II som til slutt slo tilbake fienden i slaget ved Naissus i 268, eit av dei blodigaste slaga på 200-talet.

Fire år seinare i 272 vart son av kommandanten Constantius Chlorus og krovertdottera Flavia Iulia Helena fødd i Naissus og vart seinare keisar Konstantin den store. Ruinane etter keisarvillaen frå 300-talet i Mediana er ein viktig arkeologisk stad nær Niš. Mosaikkgolvet og andre spor etter luksus er godt bevarte i eit arkeologisk museum på staden. Andre villaer frå same tida ligg like i nærleiken. Den kristne basilikaen frå 300-talet i Niš er eit av dei eldste kristne byggverka. Ein annan romersk keisar, Konstantius III (421), vart fødd i Naissus.

Sjølv om keisar Julian forsterka murane, gjorde den store velstanden i byen han til eit mål, og han vart øydelagd av Attila i 443. Hunaren Attila erobra Naissus med rambukkar og rulletårn, som var nye våpenmetodar for hunarane. Etter hunarane erobra byen Naissus massakrerte dei innbyggjarane i byen. Fleire år seinare var elvebreidda utanfor byen framleis dekt av menneskebein. Grunnleggjaren av det justinianske dynastiet, Justinius I vart fødd i Naissus i 450, og nevøen hans Justinian I gjorde sitt beste for å bygge opp att byen, men Naissa klarte aldri å verte like stor som han var på 300-talet.

Mellomalderen

På siste halvdel av 500-talet vandra dei første slavarane og avarane til området. På 500- og 600-talet gjorde slaviske stammer åtte forsøk på å ta Niš. I det siste åtaket i 615 klarte dei å ta byen, og det meste av den romerske folkesetnaden flykta eller forsvann. Byen og jordbruksområda rundt vart så busett av slavarar. På 800-talet tok bulgarar over området, etterfølgd av ungararar på 1000-talet, og byen stod imot eit åtak under folkekrosstoget den 3. juli 1096. Austromarane gjenerobra byen nok ein gong i 1173, før han mot slutten av 1100-talet kom inn under den serbiske fyrsten Stefan Nemanja.

I 1375 erobra Det osmanske riket Naissus. Etter ein 25 dagar lang omleiring fall byen til tyrkarane. I 1443 fall Niš til Ludanjin og byen vart gjeven tilbake til serbarane. Den ungarske militærleiaren Janos Hunyadi i lag med serbaren Đurađ Branković slo tyrkarane og pressa dei tilbake til Sofia. Eit viktig slag vart utkjempa nær Niš, som vart verande ein fri by eit år etter det. Det var under dette slaget at den osmansk kommandanten Gjerg Kastrioti, kalla Skanderbeg, forlet osmanarane. Han rømde til Albania med ein stor flokk, der han dreiv geriljakrig mot osmanarane resten av livet sitt.

Nyare tid

Ytre murar i Skalletårnet

Niš overgav seg til tyrkarane igjen i 1448, og vart verande underlagt tyrkarane dei neste 245 åra. I denne perioden var Niš eit av seta for tyrkisk militære og sivil administrasjon. Niš festning, som vart bygd i denne perioden, er framleis eit av dei vakraste og best bevarte byggverka på Balkan.

Den bevarte festninga har tyrkisk opphav og vart bygd på byrjinga av 1700-talet. Festninga vart reist over eit tidlegare festningsverk frå romarane, austromarane og mellomalderfort. I 1737 vart Niš erobra av den austerrikske armeen i felttoget deira mot tyrkarane. Krigen enda i 1739.

På byrjinga av 1800-talet var frigjeringa av Niš frå tyrkarane avgjerande for å opprette ein ny serbisk stat. Den serbiske leiaren Karađorđe påpeikte i samtalar med representantar frå Russland, Napoleon og tyrkarane, at Niš måtte høyre til Serbia. Den serbiske frigjeringshæren gjekk mot Niš for å ta byen og gå vidare mot Gamle Serbia og Kosovo. Byen vart ein del av Serbia etter San Stefano-traktaten

Universitetet i Niš og Minnekapellet

Under den tyske okkupasjonen i den andre verdskrigen vart den første konsentrasjonsleiren til nazistane i Jugoslavia bygd nær Niš. Byen vart kraftig bombardert av dei allierte i 1944.^[4] I 1996 var Niš den første byen i Serbia som stod opp mot styret til Slobodan Milošević. Ein koalisjon av demokratiske motstanderparti kalla Zajedno («Saman») vann det lokale valet i Niš i 1996. Den første demokratisk valde ordføraren i Niš var Zoran Živković, som seinare vart statsminister i Serbia i 2003. 7. mai 1999 vart byen klasebomba av NATO.

Bydelskommunar

Bydelskommunane i Niš

Niš er delt inn i fem bydelskommunar som dels er bydelar i byområdet til Niš, dels er forstader.

	Folketal 2002	Folketal 2011	Folketal 2022	Status
Crveni Krst	33 452	32 301	29 518	Bydel og forstad
Medijana	87 405	85 969	83 113	Bydel og forstad
Niška Banja	15 359	14 680	12 940	Forstad
Palilula	72 165	73 801	69 811	Bydel og forstad
Pantelej	42 137	53 486	54 119	Bydel og forstad
Total	250 518	260 237	249 501

Sjølve byområdet hadde i 2022 178 976 innbyggjarar, fordelt slik på bydelskommunane:^[5]

Namn	Totalt	Forstad	Bydel
Crveni Krst	29 518	17 548	11 970
Medijana	83 113	4 643	78 470
Niška Banja	12 940	12 940
Palilula	69 811	17 629	52 182
Pantelej	54 119	17 765	36 354
Total	249 501	70 525	178 976

Befolkningsutvikling

Folketalet ved folketeljingane etter den andre verdskrigen for heile kommunen Niš og for sjølve byområdet.^[5]

Historiske folketal

År	Kommune	Byområdet
1948	109 280	47 296
1953	122 100	56 589
1961	148 354	78 712
1971	195 362	124 264
1981	232 563	157 326
1991	248 086	175 649
2002	250 518	175 631
2011	260 237	183 164
2022	249 501	178 976

Busetnader

Dei største busetnadene i kommunen Niš er:^[5]

	Bydelskommune	Folketal 2002	Folketal 2011	Folketal 2022
Niš		175 631	183 164	178 976
Donja Vrežina	Pantelej	4 088	6 758	7 085
Brzi Brod	Medijana	4 452	4 642	4 643
Nikola Tesla	Niška Banja	3 532	4 651	4 374
Deveti maj	Palilula	4 305	4 795	4 330
Niška Banja	Niška Banja	4 437	4 380	3 821
Kamenica	Pantelej	3 914	3 745	3 773
Pasi Poljana	Palilula	2 139	2 938	2 948
Popovac	Crveni Krst	2 588	2 847	2 650
Medoševac	Crveni Krst	2 704	2 674	2 490
Gornji Matejevac	Pantelej	2 647	2 513	2 041
Trupale	Crveni Krst	2 109	2 127	1 960

Byområdet til Niš fordelt på bydelar:

	Folketal 2002	Folketal 2011	Folketal 2022
Medijana	82 953	81 327	78 470
Palilula	54 596	54 597	52 182
Pantelej	25 090	34 724	36 354
Crveni Krst	12 992	12 516	11 970
Niš	175 631	183 164	178 976