Gud
From Wikipedia, the free encyclopedia
From Wikipedia, the free encyclopedia
Gud er ei nemning brukt om forestillinga om ei overnaturleg kraft eller eit vesen som har stor makt over verda, og ofte er både allmektig, allvitande og altnærverande. Ein skil mellom ein gud med liten bokstav, som kan vera ein av fleire gudar, og Gud med stor bokstav, som då blir rekna som den einaste guden. Tru på noko gudeleg kallar ein religion. Religionar har ofte fastsette måtar å nærma seg den overnaturlege krafta på, ofte gjennom ulike seremoniar eller bøn.
Monoteisme inneber at det finst berre éin Gud, og/eller at den eine, sanne Guden blir tilbeden under ulike namn i ulike religionar. Det er likevel verdt å merkja seg at monoteistar i ein religion kan sjå – og ofte ser – den monoteistiske guden i ein annan religion som ein falsk gud. Til dømes meiner mange kristne fundamentalistar at guden Allah innan islam er ein falsk gud eller demon, sjølv om nokre teologar og språkvitarar går gode for at Allah berre er det arabiske ordet for Gud og ikkje noko bokstaveleg namn på ein særskilt muslimsk gud. Mange jødar ser på den kristne Messias (det vil seia Jesus Kristus) som ein falsk gud. Dei fleste kristne meiner at Bibelens Gud er den einaste, éin treeinig Gud og at alle andre religionar tilber ein falsk Gud. Nokre meiner at alle gudar i andre religionar i røynda er demonar i forkledning (sjå t.d. Andre korintarbrev, kap. 11, vers 14). Austleg religiøse og liberale kristne er meir opne for at folk som har ei anna tru, tilber den same Guden som dei sjølve.
Polyteisme er ei tru på fleire ulike og delvis uavhengige gudar som gjerne har ansvar for ulike særfelt og blir dyrka ulike stader eller av ulike personar. Det finst svært mange polyteistiske religionar, til dømes norrøn åsatru, gammal egyptisk gudelære og aztekisk gudelære. Hinduismen blir ofte kalla polyteistisk ettersom det finst fleire guddommar der; mange hinduiske lærarar meiner likevel at dei alle er ulike uttrykk for den same guden.
Panteisme inneber at Gud er universet og at universet er Gud. Panenteisme tyder at Gud inneheld, men ikkje er det same som universet. Skilnadene mellom desse kan synast underfundige, til dels unødige. Uttrykket panteisme kan òg brukast om naturreligionar der ein meiner at Gud er i alt, og alt er Gud. Kabbala, jødisk mystikk, målar eit panteistisk/panenteistisk syn på Gud som har brei oppslutning innan hasidisk jødedom, særleg grunnleggjaren Baal Shem Tov. Dette er òg synet til den liberale katolske kyrkja, teosofien, kosmoteismen, hinduismen, somme delar av buddhismen og taoismen, saman med visse andre trusretningar og enkeltindivid innan fleire trusretningar.
Teisme inneber at Gud er både transcendent og immanent – både utanfor verda og i verda – Gud er uendeleg og uforklarleg, og samtidig til stades i kvardagen. Katolsk teologi meiner at Gud er uendeleg enkel og utanfor tid og rom. Dei fleste teistar hevdar at Gud er både allmektig (omnipotent), allvitande (omniscient) og altnærverande (omnipresent), og at Gud er ein god Gud. Men denne trua reiser spørsmål om Guds ansvar for ondskap og liding i verda (sjå: det ondes problem). Nokre teistar tilskriv Gud ei sjølvbevisst eller målbevisst innskrenking av eiga makt, vit og godskap. Open teisme hevdar derimot at det er grenser for Guds makt. Ordet teisme blir av somme brukt om all slags gudstru, anten det er monoteisme eller polyteisme.
Deisme inneber at Gud er utelukkande transcendent: Gud finst, men blandar seg ikkje inn i verda meir enn det han trong for å skapa verda. I dette synet er ikkje Gud menneskeliknande og svarer ikkje på bøner eller lèt det skje mirakel.
Dysteisme er ei form for teisme der Gud blir oppfatta som ondsinna. Dette er ein konsekvens av det ondes problem. Dysteistiske overveiingar er vanlege innan fleire slags teologiar, men det er ingen kjende kyrkjer som praktiserer dysteisme. Sjå likevel satanisme (djevel-dyrking).
Ateisme er ei nemning brukt om det å ikkje tru på nokon gud. Agnostisisme inneber at ein er usikker på om det finst nokon gud eller ikkje, eller at ein beint fram er overtydd om at ein ikkje kan vita om gud(ar) eksisterer eller ikkje.
Åsatrua var ein typisk indoeuropeisk polyteistisk religion der gudane hadde makt og kunne, men ikkje var allmektige og allkunnige. Gudane levde om lag som menneske, dei kjempa, elska, blei lurte og søkte visdom.
Odin, som saman med brørne Ve og Vilje skapte verda og dei første menneska, blir ofte halden fram som den viktigaste norrøne guden. Det finst også andre gudar som Idun og Balder. Men soger og namnetradisjonar tyder på at Tor og Frøy/Frøya var viktigare for folk flest. Tor var ein vêrgud medan Frøy og Frøya var gudar for grøde. Offer til desse gudane ville kanskje blidgjera dei slik at ein fekk godt vêr og gode avlingar.
Jødedommen, kristendommen og islam ser på Gud som eit vesen som skapte verda og herskar over universet. Gud blir oftast sett på som heilag (fri frå synd og ikkje forderveleg), rettvis (rettferdig, rett, og sann i alle avgjerder), sjølvstyrande (med urokkeleg vilje), allmektig (omnipotent), allvitande (omniscient), altelskande (omnibenevolent), og altnærverande (omnipresent).
Jødar, kristne og muslimar oppfattar ofte Gud som ein personleg Gud, med ein vilje og personlegdom. Men mange rasjonalistiske filosofar i desse religionane i mellomalderen, blant dei Maimonides, meinte at ein ikkje skulle sjå på Gud som personleg, og at slike personlege eigenskapar hos Gud berre er meint som metaforar. Somme meiner framleis at desse oppfatningane er rette, men blant lekfolk i dag er det lita merksemd om dette.
I austleg kristendom er det ei grunnleggjande sanning at Gud er personleg, og ein snakkar såleis om dei tre personane i Den Heilage Treeininga. Det vert òg understreka at Gud har ein vilje, og at Gud og Son Hans tar to viljar – guddommeleg og menneskeleg – sjølv om desse aldri er i konflikt.
Den hebraiske Bibelen (Tanákh i jødedommen, Det gamle testamentet i kristendommen) karakteriserer Gud ved følgjande eigenskapar: «Herren Gud er ein miskunnsam og nådig Gud; langt frå sinne og stor av godskap og sanning; lèt gjera miskunn til dei tusen [ledd], forlèt misgjerning og overtrinn og synd; men lèt ei den skuldige ustraffa. [Gud] heimsøkjer misgjerningane åt fedrar på born og på borns born, på tredje leddet og på fjerde [leddet].» (2. mos. 34:6–7)
Den hebraiske Bibelen inneheld ingen systematisk teologi: Det blir ikkje gjort noko forsøk på å gje ei filosofisk eller streng definisjon av Gud, eller på korleis Gud opptrer i verda. Bøkene forklarar aldri Guds vesen uttrykkjeleg, og dette ser ein til dømes i Andre mosebok med Guds påstand «du kan ikkje sjå åsynet mitt, for inga menneske kan sjå meg og leva» (2 Mos 33:20). Ingen stad i den hebraiske Bibelen blir orda allmektig, allkunnig eller allkjærleg brukt for å definera Gud på systematisk vis.
Sjølv om skrifta ikkje gjer systematisk reie for Gud, blir det gjeve eit poetisk bilete av Gud og samhøvet hans til menneska. Ifølgje bibelhistorikaren Yehezkal Kaufmann var den viktige nyvinninga ved bibelsk teologi å framstilla ein Gud som bryr seg om folk, og som bryr seg om korvidt folk bryr seg om Han. Folk flest meiner Bibelen inneheld menneska sitt syn på Gud, men den jødiske teologen Abraham Joshua Heschel omtalar den bibelske guden som «antropopatisk», som tyder at Bibelen er Gud sitt syn på menneska og ikkje omvendt.
På liknande vis inneheld Det nye testamentet heller ingen systematisk teologi: Det blir ikkje gjort noko forsøk på å gje ei filosofisk eller streng definisjon av Gud, eller på korleis Gud opptrer i verda. Det nye testamentet gjev likevel ein indirekte teologi ved å hevda at Gud vart menneske og jamvel var Gud fullt ut, i personen Jesus Kristus, og at Han seinare sende Den Heilage Ande. I dette synet blir Gud nokon som ein kan sjå og ta på, og som kan snakka og te seg på vis som menneska lett kan oppfatta, samstundes som Han blir verande utomjordisk og usynleg. Dette synest som eit radikalt brot med gudssynet i den hebraiske Bibelen. Utsegnene om Guds vesen i Det nye testamentet vart etter kvart utvikla til læra om Den Heilage Treeininga.
Kabbalá (jødisk mystikk) inneber at Gud er korkje ånd eller kropp. I staden er Gud skaparen av båe to, men er sjølv ingen av dei. Men viss Gud er så ulikt skaparverket, korleis kan det så finnast samhandling mellom Skaparen og det skapte? Dette spørsmålet leia kabbalistane til å sjå føre seg to sider ved Gud; (a) Gud sjølv, som i sanning er uråd å kjenna, og (b) den openberre sida av Gud som skapte og opprettheld universet og samhandlar med menneska på ein personleg måte. Kabbalistar meiner desse to sidene ikkje er motstridande men utfyllande.
Mange tidlege kristne helgenar og mellomalderfilosofar argumenterte for såkalla apopatisk teologi, ei tilnærming til kunnskap om Gud gjennom negative attributtar. Ein skulle til dømes ikkje seia at Gud er til stades, for alt ein trygt kunne seia var at Gud ikkje er fråverande. Ein skulle ikkje seia at Gud er vis, men ein kunne seia at Gud ikkje er uvitande. Ein skulle ikkje seia at Gud er Éin, men ein kunne seia at det ikkje er fleire sider ved Guds vesen. Slike utsegner kan kallast for negativ teologi.
Jødar, muslimar og ei lita mengd kristne er unitære monoteistar. Det store fleirtalet av kristne har vore og er framleis trinitære monoteistar.
I moderne hinduisme er brahman det som ligg bak røynda. Brahman er oversanseleg og går over grensene for det vi kan røyne. Dei fleste hinduar tilber ikkje det formlause brahman, men ei meir konkret gudsform, som Visjnu, Sjiva eller Murugan. I nokre tradisjonar er slike gudsformer sett på som ei tolking av brahman «med form», som ein tilber fordi det er svært vanskeleg å dyrka noko så oversanseleg som brahman. Motsett meiner andre tradisjonar at gudsforma dei dyrkar er brahman og ikkje berre ei tolking av det.
Debatten om brahman sin grunnhått er mindre viktig i folkeleg hinduisme. Hinduar flest tilber gudane det er vanleg å dyrka i dei ulike gruppene dei høyrer til utan å tenkja på sambandet mellom desse gudane og brahman. Slike gudar kan vera knytte til ein stad, eit yrke, ein kaste, ei ætt, eit høve, osb. Mellom anna dyrkar ein Ganesja i samband med byrjingar, Sarasvati i samband med utdanning, Visjvakarman om ein er smed og Aravan om ein er transseksuell. Desse gudane tarv ikkje vera mannlege. Devi, modergudinna, som er kjend under ulike former og namn, er dyrka av mange som den største krafta i verda.
I religionar med mange gudar har dei ulike gudane ofte ansvar for spesielle oppgåver som vêret (til dømes den [[norønne guden Tor), somme for kjærleik (til dømes den greske guden Eros). Andre gudar hadde ansvar for fleire disiplinar, som den egyptiske guden Thoth), som hadde ansvaret for skrivekunsten, matematikk, biologi, osb.
Dei fleste trusretningar gjev òg rom for at det eksisterer andre og mindre mektige åndelege vesen, og kallar dei slikt som englar, helgenar, djinnar, demonar og devaer.
Teologi er studiet av religiøs tru. Teologar søkjer å forklara og systematisera tru, og somme uttrykkjer sin eigen erfaring med det guddommelege. Teologar stiller spørsmål som Kva er Guds natur? Kva tyder det at Gud er Den Eine? Kva inneber det at folk trur på Gud som ei toeining eller treeining, og kva tyder desse omgrepa? Er Gud utanfor verda eller ein del av verda, eller ei blanding? Kva er forholdet mellom Gud og universet, og mellom Gud og menneska?
I sin Metafysikk drøftar Aristoteles meininga med «vesenet i skapningen». Aristoteles meiner at «vesen» først og fremst viser til dei Urørde Kreftene, og tilskreiv ei slik til kvar av rørslene i himlane. Kvar Urørd Kraft grublar stadig over si eiga grubling. Det som derimot passar i meininga «skapning» ved å ha krafta til rørsle i seg sjølv, rører seg av di kjennskapen til si eiga Kraft gjer at det sjølv etterliknar denne Krafta.
I det viktige verket hans Antikrist angrip Nietzsche tysk skriftlærd kristendom for det han kalla omdefineringa (transvalueringa) deira av sunne, instinktive verdiar. Han overgjekk dei agnostiske og ateistiske tenkjarane frå opplysningstida som meinte at kristendommen kunne vera alt frå ein falsk religion til at han av apostelen Paulus i romarriket medvite var fremja som ein ibuande dårleg og undergravande religion som ein fordekt hemn etter dei romerske øydeleggingane av Jerusalem og tempelet under jødekrigane. Men i Antikrist tilkjennegjev Nietzsche ei påfallande høg oppfatning av Jesus Kristus og hevda at dagens skriftlærde lèt vere å leggja merke til mannen Jesus, berre til si eiga utlegging av Kristus. Ifølgje den amerikanske skribenten H. L. Mencken meinte Nietzsche at religionen til dei gamle grekarane i klassisk tid gjekk kristendommen ein høg gang fordi den framstilte sterke, heltemodige og kloke menneske som førebilde og ikkje freista å svartmåle sunne, naturlege ønskemål som til dømes skaparevne og diktning.
Nietzsche sitt arbeid har òg blitt verdsett som religiøst «avprogrammeringsverkty» slik som i boka Which Way Western Man? av den tidlegare amerikanske presten og medgrunnleggjaren av borgarrettsorganisasjonen ACLU, William Gayley Simpson. I dette storverket gjer han på grundig teologisk vis greie for korleis Nietzsche let han sjå lyset frå Darwin og overvinna den forstyrra «slavemoraliteten» som var innprenta i han av samfunnet og religiøst likesinna.
Prosessteologi er ei tankeretning påverka av den metafysiske prosessfilosofien til Alfred North Whitehead frå byrjinga av 1900-talet. Open teisme, ei teologisk røyrsle som tok til på 1990-talet, liknar men er ikkje identisk med prosessteologi.
I begge syn er Gud ikkje allmektig i den klassiske tydinga av eit tvingande vesen. Røynsla er ikkje samansett av stoff som varer evig, men av hendingar på rad og rekkje som gjev erfaring. Universet er kjenneteikna av prosessar og endringar som den frie vilja utfører. Sjølvråderett kjenneteiknar alt i universet, ikkje berre menneske. Gud og skapningar vert skapte og skapar saman. Gud kan ikkje tvinga noko til å skje, men påverkar berre utføringa av denne universelle frie vilja ved å by fram moglegheiter. Sjå elles det som står om prosessteologi, open teisme og panenteisme.
I same gata som prosessteologi og open teisme ligg trua på eller ønsket om at menneska vil skapa ein Gud, til dømes ut frå arbeidet med kunstig intelligens. Science fiction-forfattaren Arthur C. Clarke sa i eit intervju at det kan henda vår rolle på denne planeten ikkje er å tilbe Gud, men å skapa han.
Ein annan variant av denne hypotesen er at menneska eller eit utval av menneske av seg sjølve vil skapa eller utvikla seg til ein ettermenneskeleg Gud. For nokre døme på dette, sjå kosmoteisme, transhumanisme, prometeisme og teknologisk singularitet.
Nokre ganske nye trusretningar og bøker framstiller Gud som utomjordisk liv. Mange av desse meiner at intelligente vesen frå ei anna verd har vitja Jorda i tusenvis av år og har påverka utveklinga av våre religionar. Somme av desse hevdar at profetar eller messiasar vart sende til Jorda utanfrå for å læra menneska moral og oppmuntra sivilisasjonen vår til vekst og utvekling.
Folk har ordskiftast om det finst gudar sidan minst klassiske tider.
Alternativt er det ei rekkje argument mot Guds eksistens:
Fideismen hevdar at alle forsøk på å prova om Gud finst eller ikkje, er feilslåtte fordi ein tru på Gud nettopp er avhengig av tru og ingen rasjonelle argument eller prov. I dette synet er Guds eksistens eit åndeleg spørsmål i motsetnad til eit intellektuelt spørsmål. Fideistar viser gjerne til skriftstader som støtte for synet deira, til dømes hebrearbrevet 11:6.
Ordet «gud» kjem frå norrønt goð, guð, urgermansk guđom. Den opphavlege meininga og opphavet til det germanske ordet har vore sterkt omdiskutert, men det er ei viss semje om den rekonstruerte proto-indoeuropeiske forma *ǵhutóm, som er passiv perfektum partisipp av rota *ǵhu-, som truleg tyder «skjenk» (alkoholhaldig drikke) eller «offer». Samanlikn med vedisk sanskrit hu-, «å ofra», og gresk khu-, kheu-, germansk geutan, angelsaksisk gēotan, «å tømma».
Sambandet mellom desse tydingane er truleg «å tømma ein skjenk». Ei anna mogleg tyding av *ǵhutóm er «påkalling», beslekta med sanskrit hūta.
Ordet god vart brukt for gresk theos og latin deus i germanske omsetjingar av Bibelen, først i den gotiske omsetjinga av Det Nye Testamentet ved Ulfilas.
Utviklinga av dansk og norsk rettskriving var dominert av kristelege tekstar. «Gud» med stor forbokstav blei først brukt om det jødisk-kristne gudsomgrepet, men inneber no alle monoteistiske gudsomgrep, jamvel omsetjinga av arabisk Allah.
I tidleg moderne omsetjingar av Bibelen vart tetragrammaton, JHVH, («dei fire bokstavane») skrivne med store bokstavar som IEHOUAH eller JEHOVAH. Ein eldre skrifttradisjon var å omsetje JHVH til «Herren», Elohim til «Gud», Adonay JHVH og Adonai Elohim til «Herren Gud», og kurios ho theos til «Herren Gud» (i Det nye testamentet).
Bruken av stor forbokstav som i eigennamn er halden ved like for å skilja omgrepet av ein einskild Gud frå heidne guddomar eller, i kristendommen, falske gudebilete, der liten forbokstav blir nytta framleis og tilsvarar bruken av latin deus.
Også pronomen som henviser til Gud blir ofte skrivne med store forbokstavar, tradisjonelt i tredjeperson hankjønn, så som «Han» og «Hans». I nyare tid brukar somme òg hokjønn om Gud – «Ho» og «Hennar» – og andreperson om den personlege, nære Gud: «Du» og «Din».
Namna Gud, God og Gott er dei skandinaviske, engelske og tyske eigennamna for guddomen i monoteistiske religionar. Det finst forskjellige namn på Gud i ulike religiøse tradisjonar:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
