From Wikipedia, the free encyclopedia
Torgeir Augundsson (3. mai 1799–21. november 1872), best kjend som Myllarguten, var ein segngjeten spelemann frå Akkerhaugen i Telemark. Han var son av Augund Torgeirsson frå Rinde i Sauherad, og kona hans, Gunhild Sigurdsdotter. Namnet hans blir helst uttala «Targjei», slik det er vanleg i Telemark. Faren var husmann, og flytte noko ikring på plassane i Sauherad medan Targjei var gut. Augund var møllar, og borna hans vart kalla «Møllarungein», og Targjei vart heitande «Møllarongen» eller «Myllarguten» i øvre Telemark. Under dette namnet vart han vidgjeten.
| Myllarguten | |||
 | |||
| Fødd | 3. mai 1801 | ||
|---|---|---|---|
| Fødestad | Sauherad | ||
| Død | 21. november 1872 (71 år) | ||
| Dødsstad | Vinje kommune | ||
| Opphav | Noreg | ||
| Sjanger | folkemusikk | ||
| Instrument | fiolin, fele | ||
| Verka som | komponist, felespelar | ||
Frå han var smågut hadde han lag for spel og hug etter fela. Rikard Berge fortel korleis han grein etter fela før han var ute av småbarnsstakken. Faren var òg spelemann, men ikkje av dei beste i den tida. Targjei pla stele seg til å klunke på fela medan far hans var ute, men våga seg ikkje nære fela når Augund var heime. Han var nok redd han skulle få hogg. Gunhild var blidare og lét guten få spele. Ein dag kom Augund heim og høyrde det lét av ei fele inne i huset. Med det same han kom inn, tok Gunhild fela frå guten. «Kven va`det som spela?» spurde Augund. «Dæ va`ingen, dæ», svara Gunhild. Jau, Augund hadde høyrt felelåt. «Eg konn` høyre dæ va` ein som konne spela au», sa han. Då måtte Gunhild fram med sanninga. «Ja, dæ va gutongen som grein etter fela; å så fekk`n o litt». Frå då av fekk Targjei spele som han hadde hug til, og faren lærte han opp.
Augund kunne mange gamle slåttar, og attåt lærte han guten å stille fela. Han var svært lærenem, men faren trøytna av det stadige maset om opplæring, og tok han med seg til spelemannen Mattis Flathus, som tok guten i lære. «Mattis sette skruven i meg, han», sa Myllaren i seinare år. Targjei døypte ein slått etter Mattis.
Med tida vart gutungen kjend som ein god spelemann, og av di han var litenvoren, var far hans nøydd å bere han på ryggen når han skulle ut å spele. Vel framme vart han han sett på bordet, og trampa takta med foten på krakken. Han var lett å få til å spele, og spela ute frå han var åtte-ni år gammal. Medan han var ute slik, møtte han spelemannen Øystein Langedrag frå Seljord, og Øystein kom til å bli ein viktig læremeister for Myllarguten. Dei spela i lag både seint og tidleg. Targjei var hjå Øystein og fekk slåttar i vekevis i strekk.
Den andre læremeisteren til Myllarguten var Jon Kjos fra Åmotsdal. Då Targjei kom dit var han ikkje meir enn ni år. Det tok litt tid før Jon skjøna kva for tó som budde i Targjei, men då han skjøna det, tok han guten i lære med det same. Etter ei tid var Targjei den beste av dei. Då sa Jon: «Dæ va héen ti gut! Han vi`ti forgange meg». Men han sa det skjemtande.
I åra som følgde var Targjei over mykje av Telemark og spela i gjestebod og brudlaup. Det gjekk gjetord om at han var ein framifrå utøvar, og han vart meir og meir etterspurd ettersom gjetordet voks.
Han gifta seg med Ingebjørg Eddandshaugen, husmannsdotter frå Eddand i Vinje, i 1830. Dei fekk ti born i lag. Fleire av etterkomarane finst som spelemenn og utøvarar i Telemark den dag i dag. Det er ikkje sagt at Targjei var lett å bu i lag med med. Han var svær til å skifte huglynde, og var ein uryddig kunstnarnatur og ein drøymar. Han var ikkje praktisk, og kunne i røynda berre spele fele. I andre høve kunne han vere skrekkeleg sein og fomlut. Han trong støtt hjelp med pengane sine. Slik var det han fekk økonomisk stød av bonden Rikard Aslaksson Berge i Rauland, då han fekk eit bruk der.
Med tida vart spelferdene hans lenger, og han fór over fjellet til Setesdal og over til Vestlandet, henta spel og gav spel, og tevla med dei beste spelemennane der var. Han var på ein gong sjølvmedviten og unnseleg. Gjennom han vart det særskild mykje utveksling mellom bygdene i Hardanger og Voss på eine sida og dei i Vest-Telemark på hi. Attåt var han i Ryfylke, i Suldal og i Røldal. Av alle dei spelemenn han kom i lag med, sette han mest pris på Håvard Gibøen frå Møsstrond og Knut Lurås frå Tinn.
Myllarguten vart med tida vidt kjend som meisterspelemann, frå Vestlandet og langt opp i Numedal. «Dæ hjælper ikkje håss go`n e`, e`n ikkje kåmme i opprop», sa han. Han vart den mest kjende spelemannen i Bygde-Noreg i si tid. Gjetordet nådde også dei som ikkje var frå bygdene. Den fremste av desse var fiolinisten Ole Bull, som råka på Myllarguten tilfeldig sommaren 1831. På den tida var han ikkje meir enn noko over tjue år, og var komen attende frå ein turné i Tyskland. Ein kveld han var ute og trakka i Bergen, fekk han høyre felelåt frå ein gjestgjevargard i nærleiken. Han hadde ikkje gjeve gaum på hardingfela før, men no vart han forviten og gjekk inn. Der fekk han vite kven spelemannen var, og Bull ville han skulle spele meir. Myllarguten nekta han ikkje det, for han var svært «på lag», som det heiter. Seinare bad Bull han kome med seg heim, og Targjei følgde. Hjå Bull var det òg andre musikarar, og Targjei fekk godt stell, og spela for Bull og vennene hans. Bull bad Myllaren om å kome med han til Valestrand, der Bull skulle opptre, og slik kom det til at desse to spela i lag første gongen. Då Bull spela Mozart, vart Myllarguten oppøst, og freista å ta etter. Men sjølv om han freista å gje att Mozart på hardingfele, vart det berre ei røre av Mozart og Myllarguten.
I same høvet skreiv Ole Bull ned nokre av Myllarslåttane. Så fekk han prøve fela til Targjei og spela av nedskrifta ganske rett. «Ja, dæ va`nok likt. Men rætte liten hadde dæ nå ikkje», sa Targjei etterpå. Men han var nok imponert over at Bull greidde dette. Bull og Myllarguten var venner resten av livet.
Dette kulturmøtet fekk store utslag i norsk musikkliv. Ole Bull fekk ein nøkkel til forståing av norsk folkemusikk, og la inn noko av stilen i sin eigen musikk. Seinare pla Bull å spele nokre slåttar på kvar konsert han hadde ute i Europa. Signaleffekten for nasjonalromantikken, og Grieg, har nok og vore stor. Bull leita etter eit norsk musikkuttrykk, og fann det gjennom Myllarguten. På dette viset var Myllarguten ein slag læremeister for Ole Bull, seier Rikard Berge.
På den andre sida la Myllarguten seg etter eit meir klassisk dur-ideal frå møtet med Bull og Mozart. Han la bort dei mest irregulære tonetrinna i sitt eige spel, og sette ein standard for tonal utforming som har følgt Myllar-tradisjonen til denne dag. Utviklinga mot klarare durtonalitet hadde elles teke til noko tidlegare, med Øystein Langedrag, som hadde vore ute i Napoleonskrigane og opplevd hornorkester og marsjar.
Etter møtet i 1831 gjekk Myllaren og Bull i ulike leier. Bull reiste utanlands att, og dei møttest ikkje att før i 1849, då Bull tenkte å halde ein stor konsert med «nasjonal musikk» i logesalen i Christiania. Her vart Myllarguten beden om å spele, og han reiste inn til hovudstaden på ski vinteren 1849. Ole Bull ønskte å syne christianiaborgarane kva norsk folkekunst var verdt. Konserten vart halden måndag 15. januar 1849, og Targjei skulle spele sju slåttar på to avdelingar. Ole Bull spela resten av tida. Det var 1500 menneske til stades på konserten.
Myllarguten fekk sjølvsagt eit godt honorar for dette. Salen var pakkande full av opprømde byborgarar, attåt nokre telemarkingar med fribilettar. Aasmund Olavsson Vinje som var komen til byen på denne tida, ønskte ikkje å gå på konserten. «Si´ det gange gale, só blei det fór stort ansvar på ókkón», sa han og heldt seg heime.
Og det var nære på det gjekk gale. Targjei fekk ikkje opna feleskrinet sitt, og måtte bryte det opp med kniv. Dette sette han ut slik at han gløymde å halde seg til programmet. Men han spela seg slik opp at han heilt gløymde kvar han var, og publikum vart rivne med. Dagen etter kytte avisene av konserten, og Johan Sebastian Welhaven skreiv eit langt dikt til ære for spelemannen. Rikard Berge meiner likevel at dei fleste nok gjekk frå konserten med lite utbyte. Dei var ikkje vane med hardingfelemusikk. Då den nasjonalromantiske stemningsbølgja la seg, var ikkje Myllarguten så gjæv lenger. Då var han berre ein «forfyllet bonde fra Telemarken».
Nasjonalromantikken gjorde seg eit bilete av Myllarguten som eit «rått naturbarn», som hadde lært alt spelet sitt av Fossegrimen. Han skulle setjast inn i ramma av «den umiddelbare natur», som dei hylla på den tida. Andreas Munch skriv i sitt referat frå konserten om forskjellen på Targjei og Ole Bull:
Denne skildringa ber ikkje nett bod om stort skjøn av den særeigne bygdekulturen.
Ole Bull gav Targjei fleire oppdrag i åra som følgde, og dette gav han såpass med inntekt at han kunne skaffe seg bruk i Rauland. Men han var ikkje styren med pengane sine, og snart laut han gå frå bruket. Dei siste åra flytte han til ein husmannsplass i Arabygdi ovanfor Rauland. Etter 1860 var det heller ikkje så lett å spele for byfolk. Folk var ikkje så opprømde lenger, og Myllarguten fekk det trongare. Somme tider kunne han vere ganske motlaus, og kjende seg trøytt. I dei verste riene forbanna han både Ole Bull og fela som hadde forma heile livet hans. Han svor på at borna hans ikkje skulle spele, det var ikkje noko liv. Men han spela i København i 1862. Der ute var det knapt nokon som skjøna hardingfelespel. Danskene kalla slåttane «ensformig, umelodieus dansemusik». Han var framleis den største spelemannen i sine eigne heimbygder, og heldt fram med spelferder opp mot 1870. Men då var han ikkje så lett å be som før. Eit bilete som er teke av han på denne tida syner ein sliten og noko tverr mann.
Dei siste åra budde Myllarguten på Kósi ovanfor Rauland, no kjend som Myllarheimen. No var han vrang og ville helst ikkje spele meir. Han døydde den 21. november 1872, 71 år gammal. Rikard Berge fortel at likfølgjet berre var ein pram. Ingen la blomar på kista. «Fatig livde han og fatigsleg døydde han; fatigt og faament var fylgje som førte Noregs beste spelemann til jordi» (Rikard Berge). Seinare vart det sett opp ein minnestein for han på Rauland kyrkjegard, der han vart gravlagd. Det er òg ei støtte over han i Sauherad, der han vart fødd.
Myllarguten var det telemarkingane kallar eit «flògvet». Han var snøgg til å støype ihop gamle former til nye, snar til å byggje ut store slåttar av små. Han har ord på seg for å ha støypt om telemarksspelet til det det er i dag. Myllartradisjonen kom til å feste seg best i Vest-Telemark, der sønene hans vart buande. Den tradisjonslina er ei av to hovudliner i slåttetradisjonen i Telemark ned til i dag. Den andre lina kjem frå Håvard Gibøen.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
