Remove ads
De val van het communisme vond plaats aan het eind van de 20e eeuw en werd gekenmerkt door hervormingen in de Sovjet-Unie vanaf halverwege de jaren 80 die uiteindelijk tot diens opheffing in 1991 leidde, anti-communistische revoluties in het Oostblok in 1989 en de val van de Berlijnse Muur gevolgd door de Duitse Wende en hereniging.
Onder invloed van de ideologie van glasnost (politieke openheid; vrijheid) en perestrojka (economische vernieuwing; geleidelijke overgang naar communisme met elementen van een vrije markteconomie), ingevoerd door Sovjetleider Michail Gorbatsjov in 1986, ging er een nieuwe wind waaien door de communistische regimes. Gorbatsjov besefte dat de oude vorm van het communisme had afgedaan en dat het communistisch systeem hervormd moest worden. Het volk werd tot dan onderdrukt, vrije meningsuiting bestond niet en het ging al jaren economisch slecht, mede door de uitgaven aan de wapenwedloop, maar ook door corruptie en gebrek aan innovatie. De periode van Sovjet-leider Leonid Brezjnev (1964-1982) stond bekend als De Grote Stagnatie.
In Polen was in 1982 met moeite de vrije vakbond Solidarność de kop ingedrukt, die voor onrust bij de machthebbers zorgde, ook in Moskou. De Sovjet-Unie stond op de rand van de economische afgrond wat Gorbatsjov bij zijn aantreden in 1985 dwong tot radicale hervormingen. Er kwam een einde aan de almacht van de communistische partij in de Sovjet-Unie. Omdat het Oostblok onder invloed lag van de Sovjet-Unie, zagen deze landen in dat de tijd ook bij hen rijp was voor hervormingen én dat de Sovjet-Unie niet meer zou binnenvallen om een revolutie te belemmeren, zoals eerder tijdens de Hongaarse Opstand (1956) en de Praagse Lente (1968) het geval was.
De hervormingspolitiek van Gorbatsjov had tot gevolg dat in 1989, het jaar van de revoluties, bijna alle communistische regimes uit de Oost-Europese landen, tot dan bekend als Oostbloklanden, verdwenen. Polen beet in de lente van dat jaar de spits af met onderhandelingen die zouden leiden tot de eerste vrije verkiezingen achter het IJzeren Gordijn. De sinds 1961 beruchte Berlijnse Muur (hét symbool van de Koude Oorlog) als afgesloten grens tussen Oost- en West-Berlijn, werd op 9 november 1989 geopend. Dit historische feit wordt symbolisch gezien als de val van het communisme. Kort daarna ging de rest van het IJzeren Gordijn open. Tegen 1990, in een paar maanden tijd, waren de meeste Oostbloklanden overgestapt naar een parlementaire democratie. Deze gebeurtenissen namen de voedingsbodem van de Koude Oorlog weg. Deze eindigde rond 1991, toen de Sovjet-Unie zich als staat ophief en transformeerde naar het Gemenebest van Onafhankelijke Staten (GOS).
Remove ads
Europa
- Polen: 4 juni 1989. De vrije vakbond Solidarność (solidariteit), dwong de communistische regering door middel van stakingen en onderhandelingen tot vrije verkiezingen. Op 4 juni was het eindelijk zover: de eerste vrije verkiezingen achter het IJzeren Gordijn. De communistische Poolse Verenigde Arbeiderspartij (PZPR) leed zware verliezen. Op 25 augustus werd de niet-communist Tadeusz Mazowiecki als premier geïnstalleerd. Op het laatste partijcongres van de PZPR, in januari 1990, hief deze zichzelf op.
- Hongarije: oktober 1989. Revolutie in Hongarije, de meest liberale staat van het Warschaupact. Sinds 1988 werd al gesproken over een terugkeer naar een meerpartijenstelsel. In 1989 werden de leiders van de opstand van 1956 in ere hersteld. De Hongaarse regering onderstreepte vanaf nu de relaties met het Westen en het IJzeren Gordijn: de grens met Oostenrijk werd opengezet op 23 augustus 1989. In oktober 1989 hief Volksrepubliek Hongarije zichzelf op en werd ze vervangen door de Republiek Hongarije.
- Duitse Democratische Republiek (DDR): 9 november 1989. Na nog een maand tevoren het 40-jarig bestaan van de republiek in het bijzijn van Sovjetleider Gorbatsjov groots te hebben gevierd, ging op 9 november de grens tussen Oost- en West-Berlijn open. De Berlijnse muur 'viel'. Kort daarna werd ook de oostgrens opengesteld. Wat bijna niemand voor mogelijk hield: binnen een jaar, in oktober 1990, werden Oost- en West-Duitsland herenigd tot één republiek.
- Bulgarije: 10 november 1989. Todor Zjivkov werd afgezet als partijleider en op 16 november volgde zijn ontslag als staatshoofd. In beide functies werd hij opgevolgd door de toenmalige minister van Buitenlandse Zaken, Petar Mladenov. Zjivkov werd vervolgens in staat van beschuldiging gesteld wegens wanbeleid en schending van de mensenrechten. Het Politbureau, de regering en andere machtsorganen werden eind 1989 gezuiverd van aanhangers van Zjivkov. Begin 1990 begon de Bulgaarse Communistische Partij (BKP), na massale protestdemonstraties van de bevolking, een rondetafeldialoog met de oppositie. Die gesprekken resulteerden in het toelaten van nieuwe politieke partijen, vrije verkiezingen in juni 1990 en het schrappen van de leidende rol van de communistische partij uit de grondwet.
- Tsjecho-Slowakije: 17 november 1989. Na het zien van de gebeurtenissen in de rest van het Oostblok, begonnen de Tsjecho-Slowaken met massale demonstraties. Op 28 november gaf de Communistische Partij van Tsjecho-Slowakije (KSČ) haar monopolie-positie op en op 29 december werd Václav Havel, lid van de dissidentenbeweging Charta 77, tot president gekozen. Het succesvolle einde van de vreedzame Fluwelen Revolutie.
- Roemenië: 21 december 1989. Op 16 december 1989 leidde de poging om dominee László Tőkés, een etnische Hongaar, te deporteren tot onrust in Timişoara. Steeds meer mensen voegden zich bij de mensenmassa en samen met het leger bevrijdden ze de stad. De veiligheidsdienst Securitate leverde dagenlang strijd met de bevolking. Een paar dagen later braken grote protesten uit in de hoofdstad Boekarest. Meer dan 100.000 mensen verzamelden zich voor het hoofdkwartier van de communistische partij. Het leger weigerde het vuur te openen op de massa, en werkte uiteindelijk zelfs samen met het volk. De laatste toespraak van president Nicolae Ceauşescu op 22 december, vanaf het paleisbalkon, liep uit op een volksopstand tegen hem. De president en zijn vrouw Elena moesten vluchten. Ze ontsnapten uit hun paleis met een helikopter, maar werden al na enkele uren gearresteerd. Na een schijnproces op kerstdag 1989 werden ze beiden geëxecuteerd. Deze revolutie was de enige bloedige val van het communisme in een Oost-Europees land, en heeft vermoedelijk meer dan 1200 mensen het leven gekost.
- Joegoslavië: januari 1990. Na de dood van de Joegoslavische leider Josip Tito in mei 1980 stak het nationaliteitenprobleem in de Balkan, dat Tito jarenlang probeerde te onderdrukken, weer de kop op. Op het congres van de Joegoslavische communistische partij in januari 1990 wilden de Sloveense communisten een meerpartijenstelsel en daarnaast meer autonomie voor de communistische partijen van de diverse republieken. De Servische communisten vreesden opsplitsing van Joegoslavië (en aantasting van hun macht). Uiteindelijk gaf de Joegoslavische communistische partij haar leidende rol op. Voor de Slovenen was dit niet genoeg. Slovenië en Kroatië, de welvarendste deelstaten van Joegoslavië wilden echter hun onafhankelijkheid. De Sloveense communistische partij besloot op haar eigen congres in februari tot ontwerp van een nieuw sociaaldemocratisch verkiezingsprogramma. Zij veranderde haar naam in Partij van Democratische Vernieuwing. In april 1990 werden in Slovenië en Kroatië de eerste vrije verkiezingen gehouden, uitmondend in een overwinning voor de anticommunistische coalities. De onvrede tussen de Joegoslavische staten en nationaliteiten mondde in 1991 uit in de Joegoslavische Burgeroorlog, die tot 1999 zou duren.
- Albanië: juni 1991. In Albanië werden in december 1989 en januari 1990 demonstraties voor democratische hervormingen met geweld uiteengeslagen. In juli 1990 mochten bijna 5000 Albanezen, die in buitenlandse ambassades hun toevlucht hadden gezocht, het land verlaten. In maart 1991 werden onder toezicht van westerse waarnemers vrije verkiezingen georganiseerd. Het gebrek aan ervaring met kapitalisme leidde echter tot een wildgroei aan op ponzifraude gebaseerde investeringsfondsen; toen deze in 1996-97 allemaal omvielen leidde dit tot een landsbrede anarchie. Wapendepots, aangelegd door de communistische regering, werden geplunderd, en een deel van deze wapens vond uiteindelijk zijn weg naar de Kosovo-oorlog.
- Sovjet-Unie: 25 december 1991. In 1991 besloot de Sovjet-Unie zich bij meerderheid van stemmen op te heffen, maar dit was een formeel sluitstuk van een proces waarin de sovjetrepublieken zich vanaf 1990 een voor een onafhankelijk hadden verklaard. De staatsgreep in Moskou in augustus 1991 was het doodvonnis van de Sovjet-Unie, waarna de tien overgebleven sovjetrepublieken zich ook onafhankelijk verklaarden. De hervormingsgezinde Michail Gorbatsjov, de Secretaris-generaal van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie, had sinds zijn aantreden in 1985 vele hervormingen doorgevoerd onder de noemers glasnost en perestrojka om zo de Sovjet-Unie te revitaliseren. Het bleek de zuurstof in de maatschappij die de omwenteling en de val van de Sovjet-Unie juist mogelijk maakte. Onder Gorbatsjov werd ook het INF-verdrag gesloten. In de Sovjet-Unie bestond er officieel geen religie en was het Russisch de lingua franca. Al in de nadagen van de Sovjet-Unie braken etnische en separatistische gewapende conflicten uit, waaronder in Armenië, Georgië en Moldavië. Deze bleven ook decennialang onopgelost.
- Rusland: verklaarde zich in december 1991 onafhankelijk. Het land werd daarna geplaagd door wetteloosheid en oligarchie. Het land beleefde tijdens de jaren 1990 een grote economische, sociale en demografische crisis. De Russisch-Orthodoxe Kerk herwon macht. Pas met het aantreden van Vladimir Poetin in 2000 zou Rusland weer een stabiel leiderschap krijgen. Poetin bracht echter ook stapsgewijs de onderdrukking en dictatuur terug in Rusland. Het onafhankelijke Rusland werd internationaal als opvolger van de Sovjet-Unie erkend, met behoud van zowel diens rechten in de Verenigde Naties, inclusief permanente zetel in de Veiligheidsraad en het vetorecht. Het behield alle kernwapens van de Sovjet-Unie. Dit arsenaal werd op grond van internationale afspraken vastgelegd in het Strategic Arms Reduction Treaty (1993), het Strategic Offensive Reductions Treaty (2002) en New START (2011) en kostenoverwegingen ingekrompen. Ook de rest van de Russische strijdkrachten kromp. Het land pleegde niettemin militaire operaties in Moldavië 1990-1992, tegen islamitische opstandelingen in Tsjetsjenië 1994-1996 en 1999-2009, in Georgië (1991-1993 en 2008) en Oekraïne 2014-nu.
- Estland, Letland en Litouwen verklaarden zich in maart-mei 1990 onafhankelijk van de Sovjet-Unie. Zijn sinds 2004 lid van Europese Unie en de NAVO
- Wit-Rusland: verklaarde zich in augustus 1991 onafhankelijk. Is een Ruslandgezinde dictatuur;
- Oekraïne: verklaarde zich in augustus 1991 onafhankelijk. Is kandidaat-lidstaat voor de Europese Unie en streeft naar NAVO lidmaatschap. Russische invasies in 2014 en 2022;
- Moldavië: verklaarde zich in augustus 1991 onafhankelijk. Is kandidaat-lidstaat voor de EU en streeft naar NAVO-lidmaatschap, maar Russische bezetting van Transnistrië;
- Georgië: verklaarde zich in april 1991 onafhankelijk. Is kandidaat-lidstaat voor de EU en streeft naar NAVO-lidmaatschap. Afscheidingsoorlogen in Abchazië (1992-1993) en Zuid-Ossetië (1991-1992) met steun van Rusland. Sinds de Russisch-Georgische Oorlog van 2008 worden deze twee gebieden door Rusland bezet;
- Armenië: verklaarde zich in augustus 1990 onafhankelijk. Oorlogen met het Azerbeidzjan om Nagorno-Karabach (1988-1994, 2020 en 2023);
- Azerbeidzjan: verklaarde zich in augustus 1991 onafhankelijk. Oorlogen met Armenië om Nagorno-Karabach 1988-1994, 2020 en 2023.
- Kazachstan: verklaarde zich in december 1991 onafhankelijk.
- Kirgizië: verklaarde zich in augustus 1991 onafhankelijk.
- Oezbekistan: verklaarde zich in augustus 1991 onafhankelijk.
- Tadzjikistan: verklaarde zich in september 1991 onafhankelijk. Tadzjiekse Burgeroorlog in 1992-1997
- Turkmenistan: verklaarde zich in oktober1991 onafhankelijk.
Afrika
- Angola: de regerende MPLA regering beschouwde het marxisme-leninisme niet langer als haar ideologie in 1991
- Benin: de regering schafte het marxisme-leninisme af in 1990
- Congo: de regering schafte het marxisme-leninisme af in 1990
- Ethiopië: de regering werd verslagen door het Ethiopisch Volksrevolutionair Democratisch Front
- Madagaskar: de president werd afgezet[bron?]
- Mali: de president werd afgezet door middel van een coup
- Mozambique: de regering schafte het marxisme-leninisme af
- Tanzania: de regering schafte het marxisme-leninisme af
Midden-Oosten
- Afghanistan: de regering viel nadat de Sovjet-unie zijn troepen had teruggetrokken en Rusland zijn olielevering had stopgezet in 1992. De moedjahedien, die aanvankelijk door de Verenigde Staten en doorlopend door Pakistan werden gesteund, kwamen aan de macht. Uiteindelijk konden ook zij de eenheid niet bewaren en ontstond een burgeroorlog, waaruit de Taliban als winnaar uit de strijd kwam met de Noordelijke Alliantie die het noorden beheerste.
- Zuid-Jemen Zuid-Jemen schafte zijn marxistisch-leninistische ideologie af en herenigde met het kapitalistische Noord-Jemen wat later leidde tot een burgeroorlog
Azië
- Volksrepubliek China: de regering had al in de jaren 70 kapitalistische economische hervormingen doorgevoerd. De relatie met de Sovjet-unie en later Rusland, die sinds de jaren ´70 zeer slecht was geweest, normaliseerde.
- India: India schafte de socialistische economie af en onderging economische hervormingen
- Noord-Korea: alle verwijzingen naar het marxisme-leninisme in de grondwet werden verwijderd, maar het bewind bleef repressief. Noord-Korea leunde meer en meer op een eigen ideologie: juche.
- Vietnam: in de jaren 80 had de regering net als China al kapitalistische economische hervormingen doorgevoerd.
- Cambodja: Vietnam was in 1979 het land binnengevallen, had een nieuwe regering gevestigd en de Rode Khmer afgezet. Deze voerden echter een guerillastrijd, gesteund door China, de VS en Thailand. Het uiteenvallen van de Sovjet-unie en de diskreditering van het communisme leidde tot een vermindering van steun van de Sovjet-unie en dat leidde ertoe dat Vietnam de dure bezettingstroepen terugtrok. Echter, de Rode Khmer was zelf al zwaar verzwakt door interne strijd, bovendien vonden de Verenigde Staten, China en Thailand het niet nodig hen nog langer te steunen. Pol Pot werd door zijn eigen medestrijders gevangen en overleed onder onduidelijke omstandigheden, vrij snel daarna gaven de laatste Rode Khmerstrijders zich over. Cambodja schafte de socialistische economie af, onderging economische hervormingen, en voerde in 1993 de monarchie weer in. Ook kreeg deze nieuwe Cambodjaanse regering in 1993 zijn zetel in de VN weer terug, die tot dusverre met Amerikaanse steun door de Rode Khmer ingenomen was.
Remove ads
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads