Wenteltrap (trap)

Een wenteltrap, soms ook Engelse trap of spiltrap genoemd, is een trap die niet in een rechte lijn naar boven gaat, maar die rondom een centrale kolom of spil omhoog gaat. Een wenteltrap heeft daardoor de vorm van een kurkentrekker of helix. De draairichting van de trap is afhankelijk van de locatie en welke eisen er aan zijn gesteld (zie verderop). Een enkele keer, doorgaans door een verbouwing wordt de richting van een wenteltrap veranderd.^[1]

Spiltrap met gedeeltelijk opengewerkte omtimmering in de Oosterkerk in Hoorn

Spiltrap met geboorde spil in het Gemeenlandshuis in Maassluis.^[1]

Een wenteltrap kan, steunend op de spil, zelfdragend of met de treden in een muur bevestigd zijn. Een wenteltrap is een specifieke vorm van een spiraaltrap.

Geschiedenis

De wenteltrap, meer specifiek de spiltrap, is ontstaan in de 11e eeuw toen kloosterlingen zich in de Nederlanden gingen vestigen. De kloosterlingen bouwden stenen kloosters en later kwamen er ook stenen burchten. In de beide soorten bouwwerken waren soms torens nodig ter verdediging, in die torens werden dan stenen spiltrappen gebouwd.^[2] Deze trappen maakten echter onderdeel uit van de muren van de toren.

Wenteltrappen in burchten waren vaak smal of van een versmalling voorzien, zodat er maar een indringer tegelijk naar boven kon. Wie verdedigde vanuit een nis boven de versmalling, kon de voorste vijand doden en daardoor de trap vrijwel helemaal blokkeren. Naast de verrassing had de verdediger in de hinderlaag nog meer voordelen. Allereerst stond hij hoger dan de indringer. Verder kon hij zijn zwaard vrijuit gebruiken, doordat de wenteltrappen in klokrichting naar boven draaiden. Daardoor had de (rechtshandige) indringer last van de spil van de trap, maar de verdediger niet.

Een zelfstandige spiltrap ontstond vermoedelijk in het begin van de 14e eeuw.^[1] In de loop der eeuwen is de spil van de trappen dunner geworden en ook de vorm van de spil kon gaan wisselen. Vanaf 1600 werden sommige spiltrappen ook opgenomen in kozijnen van deuren, waardoor een deel van de spil vlak werd. In de jaren 1600 en 1700 deden de trappen met ingesneden handgreep hun intrede. Rond deze tijd kwamen ook de eerste vierkante spillen voor.

In de 17e eeuw komen ook de eerste spiltrappen met een uitgeboorde spil voor. Deze trappen hebben een spil die met de trap meedraait. Vaak is er in deze spil een handgreep verwerkt. Dit type trap komt onder andere in Amsterdam, Hoorn, Deventer en Zwolle voor. Er is ook een trap in het Gemeenlandshuis van Maassluis.

Types

Er zijn meerdere typen trappen die de vorm van een helix hebben, het gaat hierbij om de volgende twee trappen:

• De spiltrap werd tot en met de 18e eeuw het meest in woningen geplaatst, omdat deze minder ruimte in beslag neemt dan een kwartslagtrap.^[1][3] De trap heeft aan een zijde een pilaar waar de trap als een spiraal omheen loopt en waar deze aan verbonden is. De spil ondersteunt de trap en kan van hout, metaal of beton zijn gemaakt. De treden zijn doorgaans alleen aan de spil bevestigd. Spiltrappen zijn op hun beurt in te delen in drie groepen:
  • Trappen waarvan de treden met een pen met de spil verbonden zijn, hierbij zijn de treden eveneens de dragers van de trap. Deze bouwmethode komt het meest voor.
  • Trappen waarvan de stootborden met een pen met de spil verbonden zijn, hierbij zijn de stootborden de dragers van de trap. Deze bouwmethode wordt met name gebruikt bij trappen met een ingesneden handgreep.
  • Een derde groep bestaat uit trappen die behoren tot beide bovengenoemde groepen. Bij deze groep zijn zowel de stootborden als de treden vastgemaakt aan de spil, elk met één pen.
• De wenteltrap, deze trap heeft geen (direct herkenbare) spil en staat daardoor los. Deze trap is alleen aan de bovenste en onderste tree vastgezet en ondersteunt zichzelf. Doorgaans is deze trap van hout gemaakt. Deze vorm kan zowel sterk als minder sterk gebogen zijn. Zo zijn er wenteltrappen die een halve cirkelvorm hebben, maar er zijn er ook die meer dan 180 graden draaien.^[2] Het kan zijn dat de binnenste boom de eigenlijke spil is.