Lijst van landvoogden van de Habsburgse Nederlanden

Dit is een lijst van landvoogden van de Habsburgse Nederlanden, ook wel gouverneurs-generaal genoemd.^[a] De landvoogd(es) of gouverneur-generaal was de hoogste regeringsfunctionaris en vertegenwoordigde de Habsburgse landsheer of landsvrouwe als deze afwezig was op het grondgebied van de Lage Landen.^[b] De landvoogd of landvoogdes resideerde te Brussel.^[2]

De rol van de gouverneurs-generaal veranderde in de loop van de tijd aanzienlijk: aanvankelijk waren ze opvoeders en adviseurs van keizer Karel V, die op het Paleis van Coudenberg woonde. De landvoogden hadden de rol van generaal tijdens de 80-jarige oorlog tussen het Koninkrijk Spanje en de Nederlandse Republiek. Vaak was de gouverneur-generaal een naaste verwant van de Oostenrijkse of Spaanse vorsten. Op andere momenten vervulden Spaanse of Duitse edellieden de rol.

Gedurende de Tachtigjarige Oorlog (circa 1568–1648) ontstond geleidelijk aan in de noordelijke provincies de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, zodat de landvoogd(es) uiteindelijk in de praktijk alleen nog de Zuidelijke Nederlanden bestuurde. Deze situatie werd geformaliseerd met de Vrede van Münster in 1648, waarbij de onafhankelijkheid van de Republiek werd erkend.

Habsburgse Nederlanden (1482–1700)

Afbeelding	Naam	Begin aanstelling	Einde aanstelling	Relatie met de vorst	Benoemd door
	Engelbert II van Nassau (1451–1504) algemeen stadhouder der Nederlanden	1485	1486
	Engelbert II van Nassau (1451–1504) opnieuw, algemeen stadhouder der Nederlanden	1501	1504	/	Maximilian I voor Philip de Schone
	Willem II van Croÿ (1458–1521) algemeen stadhouder der Nederlanden	1504	1507	/	Maximilian I voor Karel V
	Margaretha van Oostenrijk (1480–1530) regentes Van 1515-1517 tijdelijk opnieuw Willem II van Croÿ	1507	1 december 1530 (overlijden)	Tante van Karel V
Karel V werd graaf van Bourgondié in 1506, Koning van Spanje en Sicilië in 1516, Aartshertog van Oostenrijk en Keizer van het Helige Roomse Rijk in 1519 toen Maximilian overleed
	Maria van Hongarije (1505-1558) eerste officiële landvoogdes	januari 1531	oktober 1555	Zuster van Karel V	Charles V
	Emanuel Filibert van Savoye (1528–1580)	1555	1559	neef van Filip	Karel V voor zijn zoon Filips.
In 1556 werd Filips de koning van Spanje als Filips II, daarmee kwamen de Habsburgse Nederlanden onder de controle van Spanje.
	Margaret van Parma (1522–1586)	1559	1567	Halfzuster	Filips II of Spanje
	Fernando Álvarez de Toledo, Hertog van Alva (1507–1582)	1567	1573	/
	Luis de Requesens y Zúñiga (1528–1576)	1573	5 maart 1576 (overlijden)	/
	Juan van Oostenrijk (1547–1578)	1576	1 oktober 1578 (overlijden)	Halfbroer
	Alexander Farnese, Hertog van Parma (1545–1592)	1578	3 december 1592 (overlijden)	Halve neef
	Peter Ernst I van Mansfeld (1517–1604)	1592	1594	/
	Ernst van Oostenrijk (1553–1595)	1594	20 februari 1595 (overlijden)	Neef
	Pedro Henriquez de Acevedo (1525–1610)	1595	1596	/
	Albrecht van Oostenrijk (1559–1621)	1596	1598	Neef
In 1598 stond Filips II het grondgebied van de Habsburgse Nederlanden af aan zijn dochter, Isabella en aan zijn neef Albrecht, die het jaar daarop met elkaar trouwden. Zij regeerden samen tot zijn dood, toen het grondgebied overging in handen van hun neef, Filips IV. Isabella bleef de Nederlanden regeren tot haar overlijden.
	Isabella van Spanje (1566–1633)	1621	1 december 1633 (overlijden)	Tante	Philip IV of Spain
	Francisco de Moncada (1586-1635) ad interim	1633	1634
	Ferdinand van Oostenrijk (1609/1610–1641)	1633	9 november 1641 (overlijden)	Broer
	Francisco de Melo (1597–1651)	1641	1644	/
	Manuel de Moura (1590–1651)	1644	1647	/
	Leopold Willem van Oostenrijk (1614–1662)	1647	1656	Neef
	Juan II van Oostenrijk (1629–1679)	1656	1659	Zoon
	Luis de Benavides Carrillo (1608–1668)	1659	1664	/
	Francisco de Moura (1610–1675)	1664	1668	/
					Karel II van Spanje
	Íñigo Melchor de Velasco (1608–1668)	1668	1670	/
	Juan Domingo de Zuñiga y Fonseca (1640–1716)	1670	1675	/
	Carlos de Gurrea (1634–1692)	1675	1677	/
	Alexander Farnese (1635–1689)	1678	1682	Achterneef
	Ottone Enrico del Caretto (1629–1685)	1682	1685	/
	Francisco Antonio de Agurto (1640–1702)	1685	1692	/
	Maximiliaan II Emanuel van Beieren (1662–1726)	1692	1706	Aangetrouwde Neef
				Oom	Filips V van Spanje
	Isidoro de la Cueva y Benavides (1652–1723) waarnemend	1701	1704	Tijdens de afwezigheid van Maximiliaan II
Na de Spaanse Successieoorlog (1701-1713) werd Keizer Karel VI van het Heilge Roomse rijk de heerser van de Oostenrijkse Nederlanden, het zuidelijk deel van de Lage Landen. Voor de Noordelijke Nederlanden, zie hieronder.
	Eugenius van Savoye (1663–1736)	1716	1724	Verre achterneef	Keizer Karel VI
	Wirich von Daun (1669–1741)	februari 1725	oktober 1725	/
	Maria Elisabeth van Oostenrijk (1680–1741)	1725	26 augustus 1741 (overlijden)	Zuster
				Tante	Maria Theresa van Oostenrijk
	Friedrich August von Harrach-Rohrau (1696–1749)	1741	1744	/
	Maria Anna van Oostenrijk (1718–1744)	1744	16 december 1744 (overlijden)	Zuster
	Karel van Lotharingen (1712–1780)		4 juli 1780 (overlijden)	Zwager
	Maria Christina van Oostenrijk (1742–1798) samen met Albert Casimir van Saksen-Teschen (1738–1822)	1781	1793	Zuster en zwager	Keizer Jozef II
					Leopold II, Holy Roman Emperor
				Tante en oom	Keizer Frans II
	Karel van Oostenrijk-Teschen (1771–1847)	1793	1794	Broer

Daarna bezetten de Franse revolutionairen de Lage Landen tot 1815. De keizer erkende formeel het verlies van deze gebieden door het Verdrag van Lunéville van 1801. Op het Congres van Wenen in 1815 werden de Lage Landen herenigd in een personele unie onder het Huis Oranje-Nassau. In 1830 riep België zijn onafhankelijkheid uit.

Noordelijk Nederlanden, aangesteld door de opstandige Staten-Generaal

Tot 1576 bestond er binnen de Nederlanden de simpele situatie van gebieden die in handen waren van de opstandelingen en gebieden die in handen waren van de vooroorlogse machthebber. Vanaf dat jaar bestond er echter buiten de door opstandelingen gecontroleerde gebieden een staat van duidelijke machteloosheid van de koning, die uitsluitend in Luxemburg afwezig was. Invloedrijke personen lieten beslissingen ten uitvoer brengen die haaks op 's konings wil stonden. Ze sloten vrede met de opstandelingen en beide tot verzoening gekomen partijen richtten daarbij de Unie van Brussel op. De officiële landvoogd, Juan van Oostenrijk, deed eerst nog voorzichtige verzoeningspogingen, maar ging zes maanden later over tot de Inname van de Naamse citadel, waarmee de oorlog weer werd voortgezet. Hierop besloot een partij van ontevreden edelen, aangevoerd door de radicaal-katholieke hertog van Aarschot, Don Juan als afgezet te verklaren en de volgende persoon aan te stellen als landvoogd:

• 1577–1581: Matthias van Oostenrijk

Landvoogd Matthias zou na de scheuring van de Unie van Brussel in de Unie van Atrecht (Spaansgezind) en de Unie van Utrecht (Staatsgezind) slechts landvoogd blijven voor die laatste. Ondertussen was Oranje aan het onderhandelen met de Franse kroonprins Frans van Anjou (reeds op 13 augustus 1578 officieel erkend als "Beschermer der Nederlanden tegen de Spaanse tirannie") om de soevereiniteit over de Nederlanden te aanvaarden uit handen van de Staten-Generaal, wat deze uiteindelijk deed op 19 september 1580 met het Verdrag van Plessis-les-Tours.^[3] De nieuwe landsheer Anjou sloot op 23 januari 1581 te Bordeaux een overeenkomst met de Staten-Generaal.^[4] Voor landvoogd Matthias was dit het teken dat hij overbodig was geworden; hij nam in 1581 ontslag als landvoogd, verliet de Nederlanden en keerde terug naar Oostenrijk.^[4][5][c]

• 1585–1588: graaf van Leicester

Hun bestuurlijke pogingen mislukten. In 1588 besloot de Staten-Generaal het verder zonder landvoogd te stellen. De door de Staatsen opgerichte Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden werd pas in 1648 door de Spaanse koning erkend in het Verdrag van Münster.V

Details over de Oostenrijkse Tijd (1714–1793)

Met de Vrede van Utrecht werden de Zuidelijke Nederlanden aan de Rooms-Duitse keizer toegewezen, die tevens de aartshertog van Oostenrijk was en lid was van het huis Habsburg. De Republiek der Noordelijke Nederlanden mocht evenwel regimenten houden in de steden van de Zuidelijke Nederlanden, de tractaatsteden.

1713-1740 Keizer Karel VI

• 1716-1724: Eugenius van Savoye

1716-1724: gevolmachtigd minister Hercule Louis Turinetti, markies van Prié

• 1724-1741: aartshertogin Maria Elisabeth van Oostenrijk

1725: gevolmachtigd minister Wirich von Daun

1726-1732: gevolmachtigd minister Giulio Visconti Borromeo Arese

1732-1743: gevolmachtigd minister Friedrich August von Harrach-Rohrau

1740-1780: keizerin Maria Theresia

• 1741-1744: Karel van Lorreinen, broer van keizer Frans I Stefanus

1743-1744: gouverneur-generaal ad interim Karel, graaf van Königsegg-Erps en Rottenfels, Aulendorff en Staufen, markies van Boischot

• 1744: Maria Anna van Oostenrijk (gehuwd met Karel van Lorreinen)

1744-1746: intermaris, vervolgens gevolmachtigd minister Wenceslas graaf van Kaunitz-Rittberg

1745: Franse bezetting; Ulrich van Löwendal voorlopig gouverneur-generaal

1746-1747: militair bevelhebber, maarschalk Karel van Batthyany

1747-1749: bewind aan de tijdelijke Jointe

• 1749-1780: Karel van Lorreinen

1749-1753: gevolmachtigd minister a.i. Antoniotto Botta Adorno

1753-1770: gevolmachtigd minister a.i. Karel van Cobenzl

1770-1783: gevolmachtigd minister a.i. Georg van Starhemberg

1780-1790: Jozef II, zoon van keizerin Maria Theresia

• 1780-1793: Maria Christina van Oostenrijk en Albert Casimir van Saksen-Teschen

1783-1787: gevolmachtigd minister Lodewijk van Barbiano en Belgiojoso

1787: militair bevelhebber Jozef van Murray

1787-1789: gevolmachtigd minister Ferdinand van Trauttmansdorff

1789: vicekanselier der Nederlanden Frans van Cobenzl

Van 11 januari tot 10 december 1790: Verenigde Nederlandse Staten gevolgd door de Eerste Oostenrijkse Restauratie

1790-1792: keizer Leopold II, zoon van keizerin Maria Theresia en broer van Jozef II; in de periode van de Eerste Oostenrijkse Restauratie waren er geen landvoogden.

1790-1791: gevolmachtigd minister: Florimond van Mercy-Argenteau

1791-1794: gevolmachtigd minister: Franz Georg von Metternich-Winneburg

1792-1794: keizer Frans II, zoon van Leopold II
nieuwe Franse bezetting tussen nov. 1792 en maart 1793; Franse legers verdreven met de Tweede Slag bij Neerwinden, gevolgd door de Tweede Oostenrijkse Restauratie

• 1793-1794: Karel van Oostenrijk-Teschen, laatste landvoogd der Nederlanden

Hierna werden de Zuidelijke Nederlanden voor de derde keer in die eeuw bezet door Frankrijk. Dit markeert het begin van de Franse tijd in België (1794-1815). De Oostenrijkse Nederlanden en het prinsbisdom Luik werden als negen verenigde departementen formeel tot een deel van Frankrijk gemaakt. Sindsdien heeft de titel van landvoogd nooit meer in de Nederlanden bestaan.

Zie ook

• Lijsten van heersers in de Lage Landen

Bronnen, noten en/of referenties

Literatuur

• Groenveld, Simon, Huib Leeuwenberg, M. Mout, W. Zappey (2020). De Tachtigjarige Oorlog. Opstand en consolidatie in de Nederlanden (ca. 1560–1650). Derde editie. Walburg Pers, Zutphen, p. 750. ISBN 9789462495661. (e-boek; oorspronkelijke uitgave 2008)
• René Vermeir, Les gouverneurs-généraux aux Pays-Bas habsbourgeois, in: À la place du roi. Vice-rois, gouverneurs et ambassadeurs dans les monarchies française et espagnole (XVIe-XVIIIe siècles), eds. Daniel Aznar, Guillaume Hanotin en Niels F. May, 2015, p. 17-33. ISBN 9788490961469

Noten

1. De landvoogden oftewel gouverneurs-generaal dienen niet verward te worden met de stadhouders oftewel gouverneurs van de provincies. Deze lijst gaat bovendien alleen over de Habsburgse Nederlanden. Uit de Lijst van stadhouders in de Nederlanden blijkt dat in andere delen van de Nederlanden in de periode 1428–1536 stadhouders waren aangesteld onder het bewind van andere vorsten: Bourgondische (Holland, Zeeland, Gelre en Zutphen), Saksische (Friesland) en Gelderse (Friesland en Stad Groningen en Ommelanden). Die stadhouders vielen niet onder het bewind van de landvoogden / gouverneurs-generaal van de Habsburgse vorsten.
2. Hoewel Filips II na zijn eerste vier regeringsjaren te Brussel (1556–1559) tot zijn dood in 1598 in Spanje resideerde, keerden zijn opvolgers Isabella Clara Eugenia en Albrecht van Oostenrijk als landsvrouwe en landsheer in augustus 1599 terug naar Brussel.^[1] De landsheer of landsvrouwe regeerde over de gewesten in de Habsburgse Nederlanden met titels zoals graaf/gravin van Holland en hertog(in) van Brabant. Tijdens de jaren 1516–1598 en 1621–1714 betrof het de koning van Spanje; tijdens de jaren 1598–1621 en 1714–1793 was het de regerende aartshertog(in) van Oostenrijk.
3. Voorjaar 1582 kwam Anjou naar de Nederlanden en koos Antwerpen als residentie, maar zijn landsheerlijk gezag werd niet universeel aanvaard.^[4][3] Met name Holland en Zeeland weigerden de katholieke Anjou als graaf te erkennen en gaven de voorkeur aan hun calvinistische stadhouder Oranje, die echter steevast Anjou's regering probeerde te bestendigen.^[4][3] Toen Anjou op 17 januari 1583 een mislukte couppoging deed, bekend als de Franse Furie, verloren de Staten-Generaal grotendeels hun vertrouwen in hem en Oranje, die bleef aandringen op verzoening, totdat Anjou in oktober 1583 naar Frankrijk terugkeerde.^[3]

Referenties

1. Groenveld 2020, p. 222.
2. Groenveld 2020, p. 253.
3. "Anjou, Frans". Encarta Encyclopedie Winkler Prins. (2002). Utrecht: Microsoft Corporation/Het Spectrum.
4. Groenveld 2020, p. 180.
5. "Matthias [Duitse Rijk]". Encarta Encyclopedie Winkler Prins. (2002). Utrecht: Microsoft Corporation/Het Spectrum.