Hoogstalemannisch

Hoogstalemannisch is de verzamelnaam voor een groep Alemannische dialecten die worden gesproken in het uiterste zuidwesten van het Duitse taalgebied.

Het huidige Opperduitse taalgebied.

Topografische kaart van het Alemannische taalgebied

Kenmerken

De Hoogstalemannische dialecten onderscheiden zich voornamelijk van het Hoogalemannisch doordat er in hiaten geen diftongering is opgetreden.

Hoogstalemannisch (Senslerisch)	Hoogalemannisch (Berndeutsch)	Standaardduits
schnye	schneie	schneien (met de diftong [aɪ])
bue	boue	bauen

Een ander kenmerk van het Hoogstalemannisch is dat het bijvoeglijk naamwoord ook wordt verbogen wanneer het het naamwoordelijk deel van het gezegde is, in tegenstelling tot andere variëteiten van het Duits:

Hoogstalemannisch (Senslerisch)	Hoogalemannisch (Berndeutsch)	Standaardduits
as isch schöns	äs isch schön	es ist schön
si isch schöni	si isch schön	sie ist schön

Een ander veelvoorkomend verschijnsel is het typische meervoud van bepaalde zwakke vrouwelijke zelfstandige naamwoorden (met de uitgang -n). Dit is geen archaïsme, maar wellicht ontstaan onder invloed van het aangrenzende Romaanse taalgebied:

	Enkelvoud	Meervoud
Hoogalemannisch (Senslerisch)	a Tana	zwü Tane
Hoogstalemannisch (Berner Oberländisch)	e Tanne	zwo Tanni
Hoogalemannisch (Berndeutsch)	e Tanne	zwo Tanne
Standaardduits	eine Tanne	zwei Tannen

Ook de genitief wordt in het Hoogstalemannisch vaker gebruikt dan in het Hoogalemannisch.

Verspreiding

• Berner Oberland (enerzijds het westelijke Berner Oberländisch, anderzijds het Brienzerduits ofwel Haslitalerduits)
• Uri, Obwalden, Nidwalden
• Schwyz (kanton), behalve het district Höfe
• Glarus
• Het district Sense in Fribourg (Senslerisch)
• Wallis (Walliserdeutsch):
  • kanton Ticino (Bosco/Gurin)
  • in Italië:
    • Valle d'Aosta: Gressoney: Gressoney-La Trinité, Gressoney-Saint-Jean, Issime
    • Vercelli: Alagna Valsesia, Rima San Giuseppe, Rimella, Riva Valdobbia
    • Verbania-Cusio-Ossola: Formazza, Macugnaga
    • Het Walliserdeutsch is inmiddels uitgestorven in: Carcoforo, Rimasco, Fobello, Salecchio, Ornavasso, Campello Monti, Agaro, Ausone
  • in de kantons Graubünden Obersaxen, Vals, Safiental, Rheinwald, Avers, Mutten, Davos, Prättigau
  • in Liechtenstein (Triesenberg)
  • in Vorarlberg en Tirol: Damüls, Grosswalsertal, Kleinwalsertal; Tannberg met Schröcken, Lech en Warth behalve Lechleiten en Gehren in Tirol; Brandnertal, Dornbirn), Galtür (Tirol/Paznaun), Mathon/Tirol), Laternsertal, Silbertal
  • in Uri: Urserental

Literatuur

Der Franzos im Jbrig van Gall Morel uit 1824 werd in 1895 door Meinrad Lienert onder de naam Chevreau oder die Franzosen im Ybrig in het dialect van Unteriberg vertaald. Citaat:

Jaha, i bi hüt scho zitli zum Gade use tschamppet, aber eö, äs ist mer afäd nümme rächt wohl gsi bi der Sach. Woni gäge d'Herti chume, se gsehni neimes Tüfels ab dr Guggere appe cho, es ist kei Gäms, kei Hüehnerdieb und kei Mäntsch gsi, äs hät so rothi Vorderbei und es roths Halsband gha, churtz i cha nid säge was äs gsi ist, aber emal neimigs Ughürigs dä groüss. (H. Humm (Hrsg.), Dreimal "Dr Franzos im Ybrig", Kulturverein Chärnehus, Einsiedeln 1992, S. 35)