Formatie (voetbal)

In het voetbal wordt door de formatie bepaald, hoe de spelers op het veld staan. Er bestaan veel verschillende formaties. Meestal wordt een formatie gekozen, nadat is bepaald of een ploeg wil gaan aanvallen of juist niet. Clubs die de aanval willen kiezen, spelen tegenwoordig vaak in een 3-4-3, 4-3-3 of 4-2-3-1-opstelling. Als een ploeg geen tegendoelpunt wil krijgen, wordt er al snel gekozen voor 5-3-2, 4-5-1 of 4-4-2, maar dan met een verdedigend ingesteld middenveld.

De formaties worden beschreven door het aantal spelers in elke linie. 4-4-2 betekent bijvoorbeeld dat een ploeg speelt met vier verdedigers, vier middenvelders en twee aanvallers. De doelman (keeper) wordt nooit genoemd, omdat dit er altijd één is. Meestal worden hiervoor dus drie getallen gebruikt, maar soms ook vier of zelfs vijf (bijvoorbeeld voor de formaties 4-4-1-1 en 4-1-2-1-2). Pas in de jaren vijftig werd dit systeem van het benoemen van een formatie in gebruik genomen. Op dat moment speelden bijna alle ploegen 4-2-4.

Tijdens een wedstrijd kan de formatie van een ploeg ook veranderd worden. Soms wil de trainer de strategie of instelling van zijn ploeg wijzigen en soms wordt hij ertoe gedwongen, omdat een speler geblesseerd raakt of van het veld wordt gestuurd. Soms worden formaties ook automatisch veranderd als spelers over het hele veld bewegen. Zo speelde Brazilië in de jaren zeventig 4-4-2, maar omdat de backs meegingen in de aanval werd deze formatie in balbezit automatisch veranderd in een soort 2-4-4.

Ook in het amateurvoetbal worden formaties gebruikt, maar hier zijn de instructies vaak minder streng. De spelers zijn minder goed dan de profs en het belang van de wedstrijden is ook minder groot.

Het begin

In de 19e eeuw werd er ook al voetbal gespeeld. Er werd bijna niet aan verdedigen gedacht en dit was ook terug te zien in de extreem aanvallende formaties.

In de allereerste interland ooit, Engeland-Schotland op 30 november 1872, speelde Engeland soms met wel acht aanvallers (1-1-8). Een speler bleef achterin hangen om alle vrije ballen op te pikken en één of twee andere spelers stonden op het middenveld om de bal zo snel mogelijk naar voren te spelen. Ook aan andere tactische aspecten werd weinig aandacht besteed en de meeste spelers stonden dan ook bekend om het dribbelen. Als een speler aan de bal was, dribbelde hij net zo lang door tot hij niet meer verder kon. Dan schoot hij de bal naar voren, zodat iedereen erachteraan kon rennen. Schotland verraste hun tegenstander echter, door de bal soms over te spelen naar een medespeler. De Schotse spelers waren verdeeld in paren en elke speler probeerde de bal naar zijn partner te passen. Vreemd genoeg eindigde deze wedstrijd, met zoveel aanvallend spel, in een 0-0 gelijkspel.

Klassieke formaties

2-3-5 (de piramide)

De eerste formatie, waar voor langere tijd door veel ploegen mee gespeeld werd, werd bedacht in 1880. In de jaren 1890 werd 'de piramide' in heel Groot-Brittannië gebruikt en later werd het over de rest van de wereld verspreid. Tot aan de jaren veertig van de volgende eeuw werd deze formatie gebruikt tijdens het grootste gedeelte van de wedstrijden. Soms werden er variaties gebruikt, maar meestal leek het wel op deze formatie.

Met de piramideformatie werd voor het eerst een balans gevonden tussen aanvallen en verdedigen. Bij balverlies werden de buitenste aanvallers gedekt door de twee verdedigers, die fullbacks werden genoemd. De overige drie aanvallers werden verdedigd door de middenvelders (halfbacks).

Teams die deze formatie gebruikten:

• Uruguay, tijdens het WK 1930. Opstelling: Ballestero; Nasazzi, Mascheroni; Andrade, Fernández, Gestido; Dorado, Scarone, Castro, Cea, Iriarte. Coach: Alberto Suppici.
• Argentinië, tijdens het WK 1930. Opstelling: Botasso; Della Torre, Paternoster; J. Evaristo, Monti, Arico Suárez; Peucelle, Varallo, Stábile, Ferreira, M. Evaristo. Coach: Juan José Tramutola.

WM-formatie

WM formatie

Tijdens de jaren twintig ontwikkelde Herbert Chapman, coach van Arsenal een nieuw systeem. Er werd een extra verdediger tussen de fullbacks geplaatst en daarvoor stonden twee middenvelders, twee binnenspelers, twee buitenspelers en een spits. Doordat er twee rijen van drie stonden, met daartussenin twee rijen van twee, werd dit systeem de WM-formatie genoemd. De linies vormden namelijk een W en een M onder elkaar. Het WM-systeem werd door kanunnik Francis Dessain, een groot fanaat van het Engelse voetbal, in België geïntroduceerd bij het toenmalige FC Malinois (het huidige KV Mechelen), waar hij voorzitter was. De tegenstrevers konden dit ongeziene systeem in de lage landen niet smaken, en deden er alles aan om het te kraken. Het bleek echter wel een succesformule, want onder dit systeem speelde KV Mechelen wel drie maal landskampioen.

Later werd dit systeem door de Hongaarse coach Márton Bukovi veranderd in een WW-formatie. Hij vond dat hij geen goede spits in zijn selectie had en voegde een extra middenvelder toe als spelmaker. Dit systeem wordt ook weleens de voorloper van 4-2-4 genoemd en werd zeer succesvol gebruikt door Gusztáv Sebes in de jaren vijftig, toen hij met de Magische Magyaren in vier jaar tijd maar één wedstrijd verloor.

3-3-4

De 3-3-4-formatie leek sterk op de WW-formatie, er werd alleen een extra spits toegevoegd. Dit systeem werd bijvoorbeeld succesvol gebruikt door Tottenham Hotspur. In het seizoen 2005/06 werd deze formatie ook nog gebruikt door FC Porto. Coach Co Adriaanse koos voor deze tactiek en won er het landskampioenschap mee.

4-2-4

Met de 4-2-4-formatie werd geprobeerd nog meer balans te krijgen tussen aanval en verdediging. Verschillende mensen kunnen worden aangewezen als bedenkers van het systeem. De basis werd bedacht door Márton Bukovi, met zijn WW-systeem, en later werd het systeem verder uitgewerkt door Flávio Costa en Béla Guttmann.

De 4-2-4-formatie werd geperfectioneerd in Brazilië. Eerst in club verband door Palmeiras en Santos en later door het nationale team. Na het succes van de nationale ploeg op het WK 1970 werd de formatie door veel andere ploegen overgenomen.