Loading AI tools
Het Boek van de natuur is een religieus en filosofisch concept dat de natuur ziet als een boek dat – naast de Bijbel – gelezen kan worden als een bron van Godskennis. God kan gekend worden door twee middelen. De eerste is de Schepping (het boek van de natuur) en de tweede de Bijbel (het goddelijk woord). Het bestuderen van het boek van de natuur bracht mensen tot de overtuiging van het bestaan van God. Bij wie bovendien de Bijbel las, werd die overtuiging nog groter. De natuur is hier niet primair een terrein voor onderzoek door wetenschappers, maar het terrein voor religieuze overdenking. Het boek van de natuur is, net als de Bijbel, een onderwerp van exegese. De aanvang van het gebruik van deze metafoor vangt aan in de periode van het vroege christendom en heeft zijn hoogtepunt in de zeventiende eeuw. Vanaf de achttiende eeuw wordt het concept van het Boek van de natuur steeds minder gehanteerd.
De gedachte dat de schepping vergelijkbaar is met een boek, een vorm van een schouwtoneel, gaat terug op bronnen binnen de klassieke filosofie, op de Bijbel en op geschriften van kerkvaders. Daarbij werd vooral verwezen naar vele passages uit de Bijbel. Een van de meest geciteerde is een passage uit Psalm 19. De hemel verhaalt van Gods majesteit, het uitspansel roemt het werk van zijn handen. De term het Boek van de natuur, liber naturae, was al sinds de oudheid een veel gebruikte uitdrukking.
Het eerste gebruik van de metafoor van dit boek wordt toegeschreven aan Antonius (251-356), de vader van het kloosterleven. Een bezoeker zou Antonius gevraagd hebben hoe hij het in zijn bestaan als kluizenaar toch zonder boeken kon stellen. Het antwoord van Antonius was Mijn boek is de gehele natuur, en ik kan dat boek lezen wanneer ik wil. Expliciete formuleringen omtrent een boek van de natuur zijn verder te vinden in werken van onder meer Basilius van Caesarea (330-379), Gregorius van Nyssa (ca. 335- na 394), Johannes Cassianus (360/370 – 435), Johannes Chrysostomus (ca. 345 -407), Efrem de Syriër (306-373) en Maximus Confessor (580-662).
Augustinus (354-430) hanteerde de term in zijn polemiek tegen het manicheïsme. Hij voerde zowel de Bijbel als het boek van de natuur op als getuigen van de almacht van God. In een commentaar op Psalm 45 schreef hij Laat de heilige schrift voor jou een boek zijn, opdat je deze dingen hoort. Laat de wereld voor jou een boek zijn, opdat je deze dingen ziet. In die boeken kunnen alleen zij de dingen lezen die de letters kennen; in het boek van de wereld kan ook de ongeletterde lezen.
De metafoor werd ook in de middeleeuwen vaak gehanteerd. Alanus van Rijsel (ca. 1225 – 1274) beschouwde ieder schepsel als een te lezen boek. Bonaventura (1221-1274) en Hugo van Sint-Victor (ca. 1097 – 1140/1141) benadrukten dat het universele begrip voor het boek van de natuur verzwakt werd door de realiteit van het bestaan van menselijke zonde. De Bijbel heeft een vorm van een helende functie over het boek van de natuur. Het herkennen van God in de natuur is geen gemakkelijke opgaaf. Zij introduceerden een derde boek, het Boek van het Kruis. Daarin werd Christus en zijn incarnatie vergeleken met een boek dat gelezen moet worden om tot een juist begrip van de andere twee boeken te komen. Hugo van Sint-Victor benoemt in zijn werk De Arca Noe Morali drie boeken. Het eerste is alles wat door menselijke activiteiten ontstaat. Het tweede boek is de schepping door God en het derde is Wijsheid zelf. Christus als de geïncarneerde Wijsheid heeft hier de rol van de Heilige Schrift waarvan hij de vervulling is. Dat boek heeft een binnen – en een buitenkant. De eerste kant vanwege zijn onzichtbare goddelijkheid en de tweede vanwege zijn zichtbare menselijkheid. Dit zijn formuleringen die ontleend kunnen zijn aan Ezechiël 2:9-10. Toen zag ik, en ziet, er was een hand tot mij uitgestoken; en ziet, daarin was de rol van een boek. En Hij spreidde die voor mijn aangezicht uit; en zij was beschreven voor en achter en Openbaringen 2. En ik zag in de rechterhand van Hem Die op de troon zat, een boekrol, van binnen en van buiten beschreven.
Raimundus Sabundus
Het perspectief van Raimundus Sabundus (ca. 1385 – 1436) verschilde al van eerdere middeleeuwse theologen. In zijn Theologia Naturalis sive Liber Creaturarum schreef hij dat kennis van het boek van de natuur het de lezer mogelijk maakt om op onfeilbare wijze en zonder veel moeite alle waarheden omtrent geschapen zaken, de mensheid en God te weten. Het boek van de natuur vertelt volgens hem alles dat noodzakelijk is voor onze morele opdracht, zodat door het lezen van dat boek de verlossing kan worden bereikt. Het is volgens Sabundus dankzij de kennis van het boek van de natuur dat lezers de inhoud van de Bijbel kunnen begrijpen. Ieder wezen is slechts is slechts een letter geschreven door de vinger van God op een wijze die zorgt dat alle letters tezamen een manuscript vormen. Sabundus schrijft dat de twee boeken elkaar niet tegenspreken. Zij verschillen ook niet in hun inhoud. Zij verschillen wel op de manier waarop die inhoud onderwezen en bewezen wordt. Het boek van de natuur onderwijst door middel van een rationele demonstratie terwijl de Schrift gebaseerd is op de autoriteit van God en de mens onderwijst door middel van voorschriften, geboden en vermaningen. Voor de eerste keer in de opvattingen omtrent het boek van de natuur kan in het werk van Sabundus gelezen worden dat er een eigen morele doctrine in de natuur bestaat en het boek daarvan min of meer autonoom van de Schrift bestaat.
Zijn werk kwam dan ook onder de aandacht van de kerkelijke censuur. Het had tot gevolg dat het werk in 1559 door paus Paulus IV op de index van de kerk geplaatst werd. Enkele jaren later hief paus Pius IV het verbod op met de kanttekening dat in volgende drukken een juist geachte theologische nadere verklaring zou staan.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
