Associatie van betonie en gevinde kortsteel

De associatie van betonie en gevinde kortsteel (Betonico-Brachypodietum) is een associatie uit het verbond van heischrale graslanden (Violion caninae). Het betreft een uiterst zeldzame plantengemeenschap die voorkomt op de overgang van zure graslanden uit het dwerghaver-verbond naar kalkgrasland, met een combinatie van graminoïden, kruiden en af en toe ook dwergstruiken.

Associatie van betonie en gevinde kortsteel
Close-up met o.a. herfstschroeforchis en kruipend stalkruid
Syntaxonomische indeling
Klasse: Nardetea (klasse van heischrale graslanden) Orde: Nardetalia (orde van heischrale graslanden) Verbond: Violion caninae (verbond van heischrale graslanden)
Associatie
Betonico-Brachypodietum Willems & Blanckenborg ex Scham.
Afbeeldingen op Wikimedia Commons

Deze plantengemeenschap behoort tot een van de meest soortenrijke graslandgemeenschappen in Nederland en Vlaanderen, met enkele orchideeën als de herfstschroeforchis als grote zeldzaamheden.

Naamgeving en codering

Synoniemen
Festuco rubrae-Genistelletum sagittalis Issl. 1929

• Syntaxoncode voor Nederland (rVvN): r19Aa04
• BWK-karteringscodes: hn
• Natura2000-habitattypecode (EU-code): H6230

De wetenschappelijke naam Betonico-Brachypodietum is afgeleid van de botanische namen van twee opvallende soorten voor de associatie, de kensoort betonie (Betonica officinalis) en de gevinde kortsteel (Brachypodium pinnatum).

Fysiognomie

Fysiognomisch wordt de associatie van betonie en gevinde kortsteel vooral gekenmerkt door de zeer soortenrijke, vaak min of meer gesloten kruidlaag. Hierin bepalen grassen en grasachtige planten, overblijvende en kruiden het vegetatieaspect. Ook dwergstruiken kunnen verspreid aanwezig zijn, evenals zaailingen of laagblijvende opslag van hogere struiken zoals eenstijlige meidoorn, struikhei en brem. De moslaag is weinig opvallend en evenmin divers.

Close-up van de lage kruidlaag in de vroege herfst. Hier met onder andere gewone vleugeltjesbloem, tormentil, tandjesgras en ruige leeuwentand.

Ecologie

De associatie van betonie en gevinde kortsteel komt vooral voor op droge en zonnige standplaatsen op uitgespoelde, zure tot neutrale bodems met een variabele laag van grind en löss bovenop kalkgesteente, waardoor het pH-traject van de bodem 4,5–7,5 betreft. Deze situatie is vooral te vinden aan de bovenrand van kalkhellingen met een zuidelijke tot westelijke expositie en een hellingshoek van 5–25°.

Vegetatiezonering

In de vegetatiezonering vormt de associatie van betonie en gevinde kortsteel op hellingen vaak aan de bovenzijde contactgemeenschappen met zure graslanden van het dwerghaver-verbond. Richting de voet van de helling, waar het kalkgesteente dagzoomt, staat de associatie vaak in contact met graslandgemeenschappen uit de klasse van kalkgraslanden.

Verspreiding

Het verspreidingsgebied van de associatie van betonie en gevinde kortsteel is beperkt tot het laagland en heuvelland van de Europese atlantische regio.

In Nederland is deze associatie uiterst zeldzaam en beperkt tot het Maasdal en de bijbehorende droogdalen in Zuid-Limburg, zoals op de Bemelerberg, de Schiepersberg en de Sint-Pietersberg. In Vlaanderen is ze enkel bekend van de Sint-Pietersberg en de Tiendeberg.

Diagnostische taxa voor Nederland en Vlaanderen

Deze associatie is de meest soortenrijke binnen het verbond. Voor Nederland zijn betonie en groene nachtorchis kensoorten, voor Vlaanderen is dat niet het geval omdat beide soorten ook in de associatie van ruige weegbree en aarddistel (Galio-Trifolietum) voorkomen. Verder vinden we in de vegetatie een aantal soorten van de droge heide, zoals struikhei, klein warkruid en kruipbrem, en soorten van het heischraal grasland, zoals tandjesgras, tormentil en borstelgras.

Ze onderscheidt zich van de andere associaties binnen het verbond door de aanwezigheid van soorten van het kalkgrasland zoals gevinde kortsteel, kleine pimpernel, kleine bevernel, zachte haver, bevertjes, ruige leeuwentand, voorjaarszegge en kleine ratelaar.

In deze associatie vinden we verder grote zeldzaamheden als de groene nachtorchis, welriekende nachtorchis en herfstschroeforchis.

In de onderstaande tabel staan de belangrijkste ken- en begeleidende taxa van de associatie van betonie en gevinde kortsteel voor Nederland en Vlaanderen.

Eenstijlige meidoorn

Betonie

Groene nachtorchis

Welriekende nachtorchis

Herfstschroeforchis

Hondsviooltje

Tandjesgras

Gevinde kortsteel

Groot laddermos

Kruidlaag

Kentaxon	Diff. taxon	Abundantie	Triviale naam	Botanische naam	Opmerking
kA		A	betonie	Stachys officinalis	voor Nederland
kA		Z	groene nachtorchis	Dactylorhiza viridis	voor Nederland
kA			zwart knoopkruid	Centaurea nigra	voor Vlaanderen
kA			liggende vleugeltjesbloem	Polygala serpyllifolia	voor Vlaanderen
kA			liggend walstro	Galium saxatile	voor Vlaanderen
kA			pijlbrem	Genista sagittalis	voor Vlaanderen
kV		O	hondsviooltje	Viola canina
kV		O	welriekende nachtorchis	Platanthera bifolia
kV		Z	stijve ogentroost	Euphrasia stricta
kV		Z	herfstschroeforchis	Spiranthes spiralis
kK		D	tandjesgras	Danthonia decumbens
kK		A	tormentil	Potentilla erecta
kK		O	borstelgras	Nardus stricta
		D	gewoon reukgras	Anthoxanthum odoratum
		D	gewone rolklaver	Lotus corniculatus
	dA	D	kleine bevernel	Pimpinella saxifraga
	dA	A	gevinde kortsteel	Brachypodium pinnatum
		A	gewoon struisgras	Agrostis capillaris
		A	knoopkruid	Centaurea jacea
		A	smalle weegbree	Plantago lanceolata
		A	duizendblad	Achillea millefolium
		A	gewone veldbies	Luzula campestris
		A	grasklokje	Campanula rotundifolia
	dA	A	voorjaarszegge	Carex caryophyllea
		A	blauwe knoop	Succisa pratensis
	dA	A	ruige leeuwentand	Leontodon hispidus
	dA	F	bevertjes	Briza media
		F	rood zwenkgras	Festuca rubra
		F	sint-janskruid	Hypericum perforatum
		F	gewone vleugeltjesbloem	Polygala vulgaris
		F	gewoon biggenkruid	Hypochaeris radicata
		F	muizenoor	Pilosella officinarum
		F	geel walstro	Galium verum
		F	veldzuring	Rumex acetosa
	dA	F	kleine pimpernel	Sanguisorba minor
		F	fijn schapengras	Festuca filiformis
		F	gewone margriet	Leucanthemum vulgare
		F	knolboterbloem	Ranunculus bulbosus
		O	beemdkroon	Knautia arvensis
		O	geelhartje	Linum catharticum
	dA	O	zachte haver	Helictotrichon pubescens
		O	schermhavikskruid	Hieracium umbellatum
		O	gestreepte witbol	Holcus lanatus
		O	zeegroene zegge	Carex flacca
	dA	O	kleine ratelaar	Rhinanthus minor
		O	aarddistel	Cirsium acaule
		O	rode klaver	Trifolium pratense
		O	grote tijm	Thymus pulegioides
		O	ruige weegbree	Plantago media
		O	kruipend stalkruid	Ononis spinosa subsp. repens
		O	goudhaver	Trisetum flavescens
		O	eenstijlige meidoorn	Crataegus monogyna	zaailing/opslag
		O	struikhei	Calluna vulgaris
		O	gewone brem	Cytisus scoparius	zaailing/opslag

Moslaag

Kentaxon	Diff.soort	Abundantie	Triviale naam	Botanische naam	Opmerking
		F	groot laddermos	Pseudoscleropodium purum
		O	kleivedermos	Fissidens taxifolius
		O	gewoon dikkopmos	Brachythecium rutabulum
		O	roodknolknikmos	Bryum rubens

Bedreiging en bescherming

Deze associatie wordt bedreigd door verwaarlozing, verruiging en verstruweling/verbossing. Voor de instandhouding zijn maaien en verwijderen van het strooisel of extensieve begrazing mogelijke oplossingen.

Biologische Waarderingskaart

In de Biologische Waarderingskaart (BWK) van Vlaanderen en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest is deze associatie opgenomen als droog heischraal grasland (hn).

Dit vegetatietype staat gewaardeerd als 'biologisch zeer waardevol'.

Fotogalerij

• 
  Close-up met betonie, gevinde kortsteel, tormentil, kattendoorn en knoopkruid
• 
  Close-up met herfstschroeforchis

Zie ook

• Kalkgrasland (natuurdoeltype)

Mediabestanden

Zie de categorie Betonico-Brachypodietum van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

Bronnen, noten en/of referenties

• Schaminée, J., K. Sýkora, N. Smits & M. Horsthuis, 2010: Veldgids Plantengemeenschappen van Nederland. KNNV Uitgeverij, Zeist. ISBN 978 90 5011 309 0
• Sýkora, K., 2008: Field Guide Dutch Plant Communities. Species composition and ecology

---

Indeling van de vegetatieklasse Nardetea (klasse van heischrale graslanden)

Orde: Nardetalia (orde van heischrale graslanden)
Verbond: Violion caninae (verbond van heischrale graslanden)
Associaties: Betonico-Brachypodietum (associatie van betonie en gevinde kortsteel) · Botrychio-Polygaletum (associatie van maanvaren en vleugeltjesbloem) · Galio hercynici-Festucetum ovinae (associatie van liggend walstro en schapengras) · Gentiano pneumonanthes-Nardetum (associatie van klokjesgentiaan en borstelgras)