Armeens alfabet

Het Armeense alfabet (Armeens: Հայերենի այբուբեն) werd in 405 ontworpen door de Armeense geleerde en religieuze Mesrop Masjtots.

Beide in Armenië gesproken talen (Oost-Armeens en West-Armeens) gebruiken het Armeense alfabet. Het alfabet bestond oorspronkelijk uit 36 letters. De volgorde van de letters had een religieuze symboliek; het Armeense alfabet begon met "Ա" A en eindigde met "Ք" Q, dit verwees naar God (Աստուած) en naar Christus (Քրիստոս). Later werden er de letters "և" (j)ev, "օ" o en "ֆ" f bij toegevoegd.

Transcriptie

In de tabel hieronder wordt het alfabet weergegeven:

1. Letter: hoofdletter en kleine letter
2. Naam: in de klassieke en de hervormde Armeense spelling: De klassieke 5e-eeuwse spelling (Masjtotsjaanse spelling) werd in de 19e eeuw hervormd en wordt gebruikt in het West-Armeens (Armeense diaspora) en in het Oost-Armeens in Iran. Deze bevat de oorspronkelijke 36 letters en de 2 letters die in de 13e eeuw werden toegevoegd. Met 'hervormd' wordt de spellingshervorming van 1922 en 1924 bedoeld (aangepast in 1940) die in de Sovjetperiode is doorgevoerd en vanwege vermeende politieke motieven nooit door de Armeense diaspora is geaccepteerd. Deze spellingshervorming richtte zich vooral op het neutraliseren van het klassieke etymologische schrift en de aanpassing van de fonetische realisatie (spraakaanpassing) en het fonetisch schrift. Deze hervorming wordt gebruikt in het Oost-Armeens in Armenië en de Armeense gemeenschappen in Rusland en Georgië.
3. Naam: De naam van de letter volgens de uitspraak in het Oudarmeens, Oost-Armeens en West-Armeens weergegeven in het Internationaal Fonetisch Alfabet (IPA)
4. Uitspraak: De uitspraak van de letter in het Oudarmeens, Oost-Armeens en West-Armeens weergegeven in IPA
5. Transcriptie: De Nederlandse transcriptie in het Oost-Armeens en West-Armeens
6. Numerieke waarde: De getalwaarde in Armeense cijfers van de letter

Het superscript "h" ([ʰ]^?) vormt het diakritisch teken voor aspiratie in het IPA. Een apostrof ([’]^?) wijst op een ejectief (uitstotende medeklinker).

Letter	Naam					Uitspraak			Transcriptie		Numerieke waarde
	Klassiek	Hervormd	Uitspraak			Oud	Oost	West	Oost	West
			Oud	Oost	West
Ա ա	այբ		[aɪb]?		[aɪpʰ]?	[ɑ]?			a		1
Բ բ	բեն		[bɛn]?		[pʰɛn]?	[b]?		[pʰ]?	b	p	2
Գ գ	գիմ		[gim]?		[kʰim]?	[g]?		[kʰ]?	g	k	3
Դ դ	դա		[dɑ]?		[tʰɑ]?	[d]?		[tʰ]?	d	t	4
Ե ե	եչ		[jɛtʃʰ]?			[ɛ]?, begin [jɛ]?			(j)e[1]		5
Զ զ	զա		[zɑ]?			[z]?			z		6
Է է	է		[ɛː]?	[ɛ]?		[ɛː]?	[ɛ]?		e		7
Ը ը	ըթ		[ətʰ]?			[ə]?			e[2]		8
Թ թ	թօ[3]	թո	[tʰo]?			[tʰ]?			t[4]		9
Ժ ժ	ժէ	ժե	[ʒɛː]?	[ʒɛ]?		[ʒ]?			zj		10
Ի ի	ինի		[ini]?			[i]?			i		20
Լ լ	լիւն	լյուն	[lʏn]?[5]			[l]?			l		30
Խ խ	խէ	խե	[χɛː]?	[χɛ]?		[χ]?			ch		40
Ծ ծ	ծա		[tsɑ]?	[tsʼɑ]?	[dzɑ]?	[ts]?	[tsʼ]?	[dz]?	ts	dz	50
Կ կ	կեն		[kɛn]?	[kʼɛn]?	[gɛn]?	[k]?	[kʼ]?	[g]?	k	g	60
Հ հ	հօ[3]	հո	[ho]?			[h]?			h		70
Ձ ձ	ձա		[dzɑ]?		[tsʰɑ]?	[dz]?		[tsʰ]?	dz	ts	80
Ղ ղ	ղատ		[ɫɑt]?	[ʁɑtʼ]?	[ʁɑd]?	[ɫ]?	[ʁ]?		gh/g/r[6]		90
Ճ ճ	ճէ	ճե	[tʃɛː]?	[tʃʼɛ]?	[ʤɛ]?	[tʃ]?	[tʃʼ]?	[ʤ]?	tsj[7]	dzj	100
Մ մ	մեն		[mɛn]?			[m]?			m		200
Յ յ	յի	հի	[ji]?	[hi]?		[j]?	[h]?[8], [j]?		j[9]		300
Ն ն	նու		[nu]?			[n]?			n		400
Շ շ	շա		[ʃɑ]?			[ʃ]?			sj		500
Ո ո	ո		[o]?	[vo]?		[o]?, begin [vo]?[10]			(v)o[11]		600
Չ չ	չա		[tʃʰɑ]?			[tʃʰ]?			tsj		700
Պ պ	պէ	պե	[pɛː]?	[pʼɛ]?	[bɛ]?	[p]?	[pʼ]?	[b]?	p[7]	b	800
Ջ ջ	ջէ	ջե	[ʤɛː]?	[ʤɛ]?	[tʃʰɛ]?	[ʤ]?		[tʃʰ]?	dzj	tsj	900
Ռ ռ	ռա		[rɑ]?	[ɾɑ]?		[r]?	[ɾ]?		r[12]		1000
Ս ս	սէ	սե	[sɛː]?	[sɛ]?		[s]?			s		2000
Վ վ	վեւ	վեվ	[vɛv]?			[v]?			v		3000
Տ տ	տիւն	տյուն	[tʏn]?	[tʼʏn]?[13]	[dʏn]?	[t]?	[tʼ]?	[d]?	t	d	4000
Ր ր	րէ	րե	[ɹɛː]?	[ɹɛ]?[14]	[ɾɛ]?	[ɹ]?[14]		[ɾ]?	r		5000
Ց ց	ցօ[3]	ցո	[tsʰo]?			[tsʰ]?			ts[15]	ds	6000
Ւ ւ	հիւն	n.v.t.[16]	[hʏn]?			[w]?	[v]?[17]		v/oe[18]		7000
Փ փ	փիւր	փյուր	[pʰʏɹ]?[19]		[pʰʏɾ]?	[pʰ]?			p[20]		8000
Ք ք	քէ	քե	[kʰɛː]?	[kʰɛ]?		[kʰ]?			k[21]		9000
Toegevoegd in de 13e eeuw
Օ օ	օ		[o]?			[o]?			o		-
Ֆ ֆ	ֆէ	ֆե	[fɛː]?	[fɛ]?		[f]?			f
Toegevoegd door spellingshervorming in Armenië (1922-24)
Ու ու		ու		[u]?			[u]?		oe		-
և		և		[jɛv]?			[ɛv]? / [jɛv]?[22]		(j)ev[23]		-

Diakritische tekens en interpunctie

Ligatuur Naam Teken kleine ligatuur Ech Yiwn (functie als &) և

Wijzigingstekens Naam Teken linker halve cirkel ՙ Armeense apostrof = rechter halve cirkel ՚ benadrukkingsteken = Shesht ՛

Interpunctie Naam Teken uitroepteken = Batsaganchakan Nshan ՜ komma = Bowt ՝ vraagteken = Hartsakan Nshan ՞ afkortingsteken = Patiw ՟ punt = Verjhaket ։ koppelteken = Ent`amnay ֊

Zie ook

• Armeens braille

Bronnen, noten en/of referenties

1. Als beginklank je /jɛ/^?, anders e /ɛ/^?. De reden is dat de j /j/^? uitvalt in samenstellingen. Bijvoorbeeld եղբայր (jerbajr, /jɛʀˈbajɹ/^? (broer), maar մորեղբայր (morerbajr, /moɹɛʀˈbajɹ/^? (broer van de moeder).
2. Stomme e of sjwa. Als 'uh' in Assen of vader
3. (hy) Melkonian, Zareh (1990). Գործնական Քերականութիւն — Արդի Հայերէն Լեզուի (Միջին եւ Բարձրագոյն Դասընթացք), Fourth, Los Angeles, p. 6.
4. t met aspiratie (zachte t). Soms ook als 'th' of t', maar dit was vroeger gebruikelijker. Het wordt nog gebruikt bij woorden van Griekse oorsprong als կաթոլիկոս (getranslitereerd: kat‘olikos, getranscribeerd: katholikos)
5. Bij het gebruik van de hervormde Armeense spelling (1922-1924; alleen van toepassing in Armenië) wordt de naam van <լ> uitgesproken als [ljun]^?.
6. Huig-r, Franse r of uvulaire tril: als in Paris. Ligt dicht tegen de g aan en wordt vaak als 'gh' of 'g' getranscribeerd.
7. zonder aspiratie (hard)
8. Alleen in de klassieke spelling aan het begin van een woord en voor een stam binnen een woord.
9. Als de j in jaar of jongen. De alternatieven 'i' en 'y' naar voorbeeld van de Engelse transcriptie zijn gezien de uitspraak niet correct. Hajrapetjan is qua uitspraak dus beter dan Hairapetian of Hayrapetyan, die in combinatie met de klinker ervoor of erna ook anders kunnen worden gelezen. In het Oudarmeens kan wel de 'h' worden gebruikt, zoals bij Յակոբ; Hakob = Jakob.
10. Als beginklank vo /vo/^?, anders o /o/^?. De reden is dat de /v/^? uitvalt in samenstellingen. Bijvoorbeeld որդի (ordi, /voɹˈtʰi/^? (zoon), maar քեռորդի (k‘eṙordi, /kʰeroɹˈtʰi/^? (zoon van de oom aan moederszijde).
11. Als beginklank 'vo', anders 'o' (uitzonderingen: ո՞վ en ովքե՞ր). De reden is dat de 'v' uitvalt bij samenstellingen. Bijvoorbeeld որդի (ordi, [voɹ'tʰi]; zoon), maar քեռորդի (k‘eṙordi, [kʰeroɹ'tʰi]; zoon van de oom aan moederszijde).
12. Rollende r
13. Bij het gebruik van de hervormde Armeense spelling wordt de naam van <տ> uitgesproken als [tʰyun]^?.
14. In de praktijk alleen in gebruik in het Oost-Armeens in Iran [ɹ]^?. In het Oost-Armeens van Armenië is de klassieke Armeense [ɹ]^? (ր) verplaatst naar [ɾ]^?.
15. Ook ts' of tsh: Zachte ts
16. In de hervormde spelling is deze letter vervangen door de eenklank <ու> die de [u]^? weergeeft.
17. Meestal geeft het de /v/^? weer, maar er zijn een aantal uitzonderingen. In Oudarmeens geeft աւ aan het begin van een woord (wanneer gevolgd door een medeklinker) een /au/^? (als in dauw) weer. Bijvoorbeeld աւր (aur, /auɹ/^?, dag). Door een klankverschuiving in de Middeleeuwen is deze uitspraak veranderd naar /oɹ/^? en sinds de 13e eeuw wordt het geschreven als օր (ōr); de oorspronkelijke eenklank ու (geeft /ov/^? weer of /ou/^?) werd /u/^?; de eenklank իւ (iw) geeft /ju/^? weer. De spellingshervorming in Armenië verving ի (i) door յ (j) en ւ (v) door ու (oe), waarmee de tweeklank յու (joe) werd gevormd.
18. Alleen in de klassieke spelling: in gesloten lettergrepen na een i als 'oe' wanneer de lettergreep niet door een samenstelling wordt gesloten.
19. Bij het gebruik van de hervormde Armeense spelling wordt de naam van <փ> uitgesproken als [pʰjuɾ]^?.
20. Ook p‘ of ph: Zachte p
21. ook k‘ of kh: Zachte k als in 'koe'
22. Aan het begin van een woord
23. Vooral als beginklank en in samengestelde woorden. Bijvoorbeeld այսօր (ajsōr, [aj'soɹ], tegenwoordig, letterlijk deze dag), samengesteld uit այս (ajs, [ajs], deze) en օր (ōr, [oɹ], dag).